عربی‏دانان و مفسّران قرآن، این احتمالات معنایی را کشف و بررسی کرده‏اند و در این میان، گاه سیاق و گاه قرینه‏ای بیرونی و روایات تفسیری را نیز به یاری گرفته‌‏اند. ما در این جا به سه نمونه اشاره می‏کنیم و به برخی از تفاسیری که به این احتمالات معنایی پرداخته‏اند، ارجاع می‏دهیم.

نمونه اوّل

۰.( وَ اِتَّبَعُوا مٰا تَتْلُوا الشَّيٰاطِينُ عَلىٰ مُلْكِ سُلَيْمٰانَ وَ مٰا كَفَرَ سُلَيْمٰانُ وَ لٰكِنَّ الشَّيٰاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النّٰاسَ السِّحْرَ وَ مٰا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبٰابِلَ هٰارُوتَ وَ مٰارُوتَ وَ مٰا يُعَلِّمٰانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّىٰ يَقُولٰا إِنَّمٰا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاٰ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ مٰا هُمْ بِضٰارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلّٰا بِإِذْنِ اللّٰهِ وَ يَتَعَلَّمُونَ مٰا يَضُرُّهُمْ وَ لاٰ يَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اِشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ وَ لَبِئْسَ مٰا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كٰانُوا يَعْلَمُونَ.^۱

۰.و آنچه را که شیطان‏[صفت‏]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته‏] بودند، پیروى کردند و سلیمان کفر نورزید؛ لیکن آن شیطان‏[صفت‏]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر مى‏آموختند و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروى کردند]، با این که آن دو [فرشته‏] هیچ کس را تعلیم [سِحر] نمى‏کردند، مگر آن که [قبلاً به او] مى‏گفتند: «ما [وسیله‏] آزمایشى [براى شما] هستیم. پس زنهار که کافر نشوى» و[لى‏] آنها از آن دو [فرشته‏] چیزهایى مى‏آموختند که به وسیله آن، میان مرد و همسرش جدایى بیفکنند، هرچند بدون فرمان خدا نمى‏توانستند به وسیله آن به هیچ کس زیان برسانند. و [خلاصه‏] چیزى مى‏آموختند که برایشان زیان داشت و سودى بدیشان نمى‏رسانید و قطعاً [یهودیان‏] در یافته بودند که هر کس خریدار این [متاع‏] باشد، در آخرت بهره‏اى ندارد. وه که

گام پنجم: ساختار‏شناسی (ترکیب)

پس از واژه‏‏شناسی و تبیین اصطلاح‏های وجود در متن، به مرحله‏ فهم ساختار عبارت و ترکیب کلّی جمله می‏رسیم. در این مرحله، «دانش نحو» به یاری گرفته می‏شود تا نقش کلمه در جمله روشن شود و بدین وسیله به مفهوم عبارت پی ببریم. در این مرحله با دشواری خاصّی رو به‏ رو نیستیم؛ امّا گاه نقش کلمه و یا مرجع ضمیر، به سبب ترکیب‏های متعدّد و محتمل و گوناگون، برای ما مبهم می‏مانَد و معنای مجموعیِ عبارت روشن نمی‏شود. در این میان، با یاری قواعد علم نحو و ادبیات عرب، تعداد احتمالات ابتدایی را تا سر حدّ امکان کاهش می‏دهیم و هر آنچه را با دستور زبان عربی ناسازگار است، کنار می‏نهیم و آنچه را مخالف فصاحت و بلاغت ویژه قرآن است، نادیده می‏انگاریم.

در این مرحله، بهتر است به تفسیرهای ادبی یا جامع قرآن مانند: مجمع البیان، المیزان، الکشّاف و التحریر و التنویر نیز مراجعه کنیم تا یافته‏های خود را استوار و قابل اعتماد سازیم.

در ساختارشناسی، گاه نیازمند کشف سیاق و مراجعه به آیات همنشین نیز هستیم. با کشف و تبیین سیاق سخن و توجّه به آیات پس و پیش عبارت مورد تفسیر، می‏توانیم جهت کلّیِ سخن را در یابیم و از این طریق، به تعیین یا ترجیح یکی از احتمالات معنایی کمک کنیم. در باره این نکته در بخش بعد سخن خواهیم گفت.

گاه نیز لازم می‏شود با مراجعه به کتاب‏های نحو عربی، مانند مغنی اللّبیب ابن ‏هشام (م۷۶۱ق) و شرح الکافیة‌ی رضی (م۶۸۶ق) به اجتهاد و داوری در آرا و اقوال روی بیاوریم.

عبارت‏ها و آیات متعدّدی در قرآن، قابلیت ترکیب‏های گوناگون دارند.