حجت الاسلام دکتر شجریان در هفتمین نشست علمی از سلسله جلسات و نشست های هفتگی "دین و چالش های روز" به پرسش، عفاف اخلاقی با حجاب فقهی چه نسبتی دارد پاسخ داد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، حجت الاسلام دکتر مهدی شجریان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در نشست علمی "تبیین مرزهای حجاب و عفاف" از هفتمین نشست از سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز" ویژه "چهارشنبه های اعتقادی" با اشاره به نبود مرزبندی میان دو کلید واژه حجاب و عفاف در سابقه پژوهشی و تریبون های تبلیغی، گفت: این یکسان انگاری حجاب و عفاف از تریبون های تبلیغی به محاورات مردم انتقال می یابد و به این وسیله در تعاملاتی که مردم در جامعه دارند به ویژه میان متدینان و کسانی که از وضعیت مناسبی در حجاب برخوردار نیستند نیز این یکسان انگاری وجود یافته است. اگر ما نتوانیم به دقت مرزهای حجاب و عفت را تبیین کنیم کمترین چالشی که با آن مواجه میشویم این خواهد بود که دوقطبی با حجاب و بی حجاب که در جامعه ما در حال تشدید است را مرتب داغ تر و شدیدتر خواهیم کرد.
ایشان در شرح مرزبندی میان حجاب و عفاف با طرح سوال؛ حجاب فقهی و عفاف اخلاقی چه نسبتی با هم دارند اظهار داشت: مقصود از حجاب فقهی همانی است که در کتب فقهی بیان شده است. آنچه در کتب فقهی در مورد پوشش بانوان استعمال می شود واژه ستر است. در منابع فقهی دو گونه ستر آمده است، یکی ستر صلاتی است یعنی پوششی که بر بانوان هنگام نماز واجب است و دیگری ستر ناظری است؛ یعنی پوششی که بر زنان در مقابل نامحرم واجب شده است و مراد از حجاب فقهی در این بحث همین گونه از پوشش است. این پوشش در فقه یک کمیت مشخص دارد یعنی بر زنان واجب است که در مقابل نامحرم تمام بدن خودشان را بپوشانند و مشهور فقها وجه و کفین را استثنا کرده اند.
دکتر شجریان درباره عفاف اخلاقی گفت: مفهوم اخلاقی از عفاف یک مفهوم پیشادینی است و قبل از اینکه اسلام نیز بیاید در فرهنگ مردم وجود داشته است. سایر ادیان و مذاهب هم به آن اعتقاد داشته اند و امروزه نیز اختصاص به مسلمانان ندارد. مفهوم عفاف یک مقوله اخلاقی است و عقل مستقل بشر به ضرورت و لزوم آن حکم می کند و عفاف را به عنوان یک ارزش اخلاقی و یک ارزش انسانی محترم می شمارد. در هر صورت مقصود از عفاف اخلاقی خویشتنداری در مقابل تمایلات نفسانی است. اینکه عقل انسان در قوه شهوت انسان را در وضعیت متعادل قرار بدهد و به همه نیازهای جنسی پاسخ مثبت ندهد همانطور که به همه آن ها نباید پاسخ منفی داد. عفاف در وضعیتی حاصل می شود که انسان برای تمایلات شهوانی یک حد و مرزی قرار دهد و آنها را مدیریت کند. البته خویشتن داری در مورد مطلق تمایلات نفسانی را عفت بالمعنا الاعم می گویند. اما به خویشتن داری در تمایلات جنسی فقط عفت بالمعنا الاخص گفته میشود. در این اصطلاح انسان عفیف کسی است که در مقابل تمایلات جنسی، خود را کنترل میکند.
حجت الاسلام شجریان در ادامه افزود: علمای اخلاق عفاف را ملکه یا عادت محسوب کرده اند. نفس انسان وقتی به حالتی می رسد که فضائل اخلاقی را به سهولت میتواند انجام دهد در این وضعیت می گویند ملکه برای او حاصل شده است. قبل از این وضعیت، حالت وجود دارد. حالت زمانی است که فضیلت اخلاقی از انسان سر می زند ولی به سهولت نیست. عفت یک وضعیت دورنی و نفسانی است. نفس انسان در مواجهه با امیال جنسی اگر اهل کنترل باشد و این کنترل با سهولت رخ دهد به ملکه عفت رسیده است. اگر با سهولت نیست بلکه با سختی باشد شخص به حالت عفت رسیده است. اما به هر صورت چه عفت را ملکه به شمار آوریم یا آن را حالت، عفت یک کیفیت نفسانی است؛ یعنی نفس و جان انسان به این فضیلت آراسته میشود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تبیین تفاوت های میان حجاب و عفاف گفت: این تفاوت ها در هفت عنوان مطرح می شود. تفاوت اول، تفاوت در ماهیت و مفهوم است. حجاب از جنس یک انضباط رفتاری و عمل بیرونی است اما عفت یک فضیلت نفسانی و امری درونی است.
وی افزود: تفاوت دوم، تفاوت در دایره مکلفین است. دایره مکلفین به عفاف دایره بزرگ و وسیع است. اما دایره مکلفین به حجاب دایره ای کوچک و محدود است. از نظر فقهی حجاب استثناهای بسیاری دارد ولی عفاف استثنا ندارد؛ یعنی نمی توانیم بگوییم یک جایی بی عفتی خوب میشود. استثناهای حجاب شامل محارم نسبی، سببی و رضاعی میشود و همین طور یکی از استثناهای حجاب کنیزان است. یکی دیگر از استثناها زنان غیرمسلمان هستند. یکی دیگر از موارد استثنا نیز القواعد من النساء است؛ یعنی زنان از کارافتاده و بازنشسته؛ یعنی زنانی که امید به نکاح در مورد آنها نیست یعنی جاذبه جنسی ندارند.
ایشان در ادامه اظهار داشت: همچنین در فقه حجاب زنان در مقابل بردگانشان استثنا شده است. سومین تفاوت، تفاوت در ملاک تشخیص است. با چه ملاکی می توان تشخیص داد که فردی با حجاب است و با چه ملاکی می توان تشخیص داد فردی با عفت است.
حجت الاسلام شجریان افزود: در مسئله حجاب تشخیص ساده است زیرا حجاب مسئلهای رفتاری و بیرونی است. به وضوح روشن است که اگر خانمی این مقدار از پوشش و ستر ناظری را مراعات کرد میشود با حجاب. اما در عفاف شاخص پیچیده است. عفاف یک امر درونی است اگرچه ظهور بروز بیرونی دارد. ما یک شاخص کمی معین برای تعیین عفاف نداریم. تعیین مصادیق رفتارهای عفیفانه تحت تأثیر فرهنگی است که افراد در آن فرهنگ زیست میکنند. مثلاٌ در صد سال پیش باز بودن چهره زنان مصداق بی عفتی بوده است و متدینان این را مصداق بی عفتی قرار می دادند. اما امروزه در جوامع اسلامی چنین رفتاری غیر عفیفانه محسوب نمی شود. البته برخی رفتارها در هر جامعهای غیر عفیفانه است. برای مثال برهنگی یا برخی کشف حجابهایی که در جامعه ما رخ میدهد قطعاً غیر عفیفانه است اما قطعاً هم این گونه نیست که به مجرد بیرون بودن بخشی از موی زنان بی عفتی رخ داده باشد. بلکه این وابسته به فرهنگ جامعهای است که زنان در آن زندگی میکنند.
ایشان در پاسخ به این سوال که اگر در ارتباطات خانمی به گونهای سخن گوید یا پوشش داشته باشد که بی عفتی شمرده نشود اما حجاب فقهی را رعایت نکرده باشد، آیا این زمینه بی عفتی را در جامعه مهیا نمی کند؟ گفت: حتی در موارد استثنا نیز ممکن است زمینه بی عفتی مهیا شود. پاسخ این است در این صورت شارع مقدس میگوید اگر این زمینه ایجاد شد حرام است. اما این به معنای آن نیست که ما تمام حکم این مسئله را بی عفتی تلقی کنیم. یک وقت هست ما به بانویی که حجاب فقهی را رعایت نکرده میگوییم بی عفت و یک وقت این گونه است که به چنین فردی می گوییم این رفتار بدون اینکه بخواهید زمینه بی عفتی را در جامعه فراهم میکند. این دو تعبیر با یکدیگر بسیار متفاوتند.
وی تفاوت چهارم را تفاوت در دایره مصادیق خارجی عنوان کرد و در پاسخ به این سوال که نسبت بین حجاب فقهی و مصادیق خارجی عفت؛ یعنی رفتارهای بیرونی که از عفت سرچشمه میگیرد، چیست؟ گفت: این نسبت عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی در جایی هم مصداق حجاب است و هم مصداق عفت اخلاقی. گاهی رفتار عفیفانه هست ولی حجاب نیست و گاهی حجاب است ولی رفتار عفیفانه نیست.
حجت الاسلام شجریان در ادامه تفاوت پنجم را تفاوت در چرایی و توجیه دانست و اظهار داشت: ما هم اکنون در توجیه مسئله حجاب با یک چالش مواجه هستیم و دلائلی که برای مسئله حجاب میآوریم برخی مخاطبان را اقناع نمی کند. دلیل این امر در این تفاوت است. ادله ای که برای توجیه حجاب آورده میشوند بیشتر ادله توجیه عفافاند نه توجیه حجاب. و چون نسبت عموم و خصوص من وجه است در یکسری از ادله توجیه، مخاطب اقناع نمیشود. در منابعی که در توجیه مسئله حجاب نوشته شده فوائد حجاب به سه دسته تقسیم میشوند. فوائد فردی، فوائد خانوادگی و فوائد اجتماعی. این فواید، فواید حجاب بما هو حجاب نیست بلکه فواید حجاب است از آن جهت که عفاف را تأمین می کند. یعنی این فوائد اولاً و بالذات فوائد عفاف است. بنابراین یکسری از مصادیق حجاب هستند که توجیهشان تکمیل نمی شود زیرا در این مصادیق عبور از حجاب فقهی منجر به بی عفتی نمی شود. این مصادیق را چگونه باید توجیه کرد؟ برای این مصادیق که مصداق بی حجابی هستند اما مصداق بی عفتی نیستند بازگشت به گفتمان تعبد است. بدون شک برخی از مصادیق حجاب تعبدی است. اگرچه دنیای مدرن این را نپذیرد اما ما نباید تسلیم محض دنیای مدرن شویم و باید گفتمان تعبد را تقویت کنیم.
وی افزود: تفاوت ششم تفاوت در تکلیف فردی یا اجتماعی است. آنچه تکلیف اجتماعی است و مصالح اجتماعی را در پی دارد، عفاف است و حجاب اگر تکلیف اجتماعی باشد به جهت اینکه تأمین عفاف میکند تکلیف اجتماعی خواهد بود و صرف نظر از این قید حجاب تکلیف فردی است.
دکتر شجریان در پایان آخرین تفاوت حجاب و عفاف را تفاوت در اختصاص به زنان عنوان کرد و گفت از نظر فقهی حجاب اختصاص به بانوان دارد اما عفاف شامل زن و مرد می شود.
لازم به ذکر است نشست علمی "تبیین مرزهای حجاب و عفاف" با طرح سؤال: "عفاف اخلاقی با حجاب فقهی چه نسبتی دارد؟"از هفتمیننشست از سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز" ویژه "چهارشنبه های اعتقادی" از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث، انجمن کلام اسلامی حوزه، کمیته مرکزی کرسی های آزاداندیشی حوزه های علمیه و مرکز آموزش های کاربردی دفتر تبلیغات اسلامی قم با ارائه و سخنرانی حجت الاسلام دکتر مهدی شجریان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در روز چهارشنبه ۶ دی ماه ۱۴۰۲ از ساعت ۲۱ تا ۲۲ به صورت وبیناری برگزار شد.
برگزاری سلسله جلسات و نشست های "دین و چالش های روز" هر هفته روزهای چهارشنبه از ساعت ۲۱ تا ۲۲ با ارائه و سخنرانی پژوهشگران و اساتید برجسته حوزوی و دانشگاهی از ایران و خارج از کشور به همراه پرسش و پاسخ، به صورت وبیناری برگزار می شود.
علاقه مندان جهت شرکت در جلسات، از طریق لینک برخط زیر اقدام نمایند.
https://www.aparat.com/el_balagh/live
به تمامی شرکت کنندگان در برنامه که ۱۰ جلسه حضور داشته باشند گواهی اعطا خواهد شد.
*** شرکت در این جلسات برای عموم آزاد است ***
دریافت صوت جلسه هفتم 👇
