استاد دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران با بیان اینکه نتوانسته‌ایم دین را به بیان قابل فهم برای مردم ارائه دهیم، گفت: نداشتن نگاه کاربردی یکی از عواملی است که سبب شده است تا در انتقال دینداری به نسل جدید کمتر موفق باشیم؛ از این رو کلام کاربردی به دنبال حل این مسئله است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، در اولین نشست از سلسله نشست های علمی پژوهشگاه در راستای چهارمین همایش علوم انسانی -اسلامی، پژوهش و فناوری با عنوان "تحلیل ابعاد اختصاصی کلام کاربردی در مقایسه با کلام نظری"که همزمان با هفته پژوهش در روز ۱۸ آذر ماه ۱۴۰۲ برگزار شد حجت الاسلام دکتر مسلم محمدی، دانشیار دانشگاه تهران با اشاره به چگونگی ورودش به کلام کاربردی، گفت: بنده از سال ۱۳۹۰بحث کلام جدید را در دانشگاه تهران تدریس می‌کردم، مجموعه نظریات در مورد کلام جدید را جمع‌آوری و به سه دسته تقسیم کردم؛ برخی می‌گویند کلام جدید و قدیم دو دانش مستقل از هم هستند؛ کسانی چون مجتهد شبستری این نظر را دارند؛ آن‌ها می‌گویند کلام قدیم به دنبال اثبات اعتقاداتی چون خدا، نبوت و ... و در حقیقت، رئالیستی و دنبال واقعیات است ولی کلام جدید، ایده‌آلیست است یعنی انسان دنبال یافتن خود گمشده خود است و به تعبیری کلام جدید دنبال این است که اعتقادات چه نفعی برای انسان دارد.
وی افزود: نظریه دوم که در برابر نظریه اول است؛ شخصیت هایی همچون آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله احمد بهشتی و آیت الله سبحانی معتقد به آن هستند و می‌گویند موضوعات و مباحث کلامی، جدید شده است وگرنه چیزی به نام کلام جدید نداریم.
ایشان در ادامه اظهار داشت: گروه سوم افرادی چون آقایان خسروپناه، قراملکی و ... معتقدند هدف کلام قدیم و جدید یکی است ولی روش‌شناسی و مسائل و مخاطبان تغییر پیدا کرده‌اند بنابراین کلام جدید داریم ولی نه به مثابه یک دانش و بنده معتقدم که نظریه سوم صحیح است.
دکتر محمدی با بیان اینکه کلام جدید در غرب کاربردی شده است، افزود: شلایر ماخر که شخصیت مهمی در این زمینه بود راه جدیدی بین علم و دین پیدا کرد و ماحصل آن نظریه تجربه دینی بود. البته این مسئله در کشور ما مشکل نیست ولی در غرب مشکل بود. ایده کلام کاربردی هم در این راستا و مسبوق به پشتوانه دو اتفاق است؛ یکی اخلاق کاربردی است که بنده از حدود دهه ۸۰ با آن درگیر و همیشه پیگیر اخلاق در وسط میدان بودم و به ذهنم آمد که این مسئله را در کلام پیاده کنیم.
ایشان با بیان اینکه بیش از ۳۰ سال است که مُبلغ داخل و خارج و مسئول نهاد و در عرصه فرهنگی فعال بوده و هستم، اظهار کرد: یکی از مسائل مهم در جامعه مباحث اعتقادی است و دانش کلام که یک نظام و فراتر از یک دانش است می‌تواند راهکارهایی برای حل مشکلات جامعه بدهد.
وی با بیان اینکه علمای قدیم کلام را به کلام محض و اخلاقی و سیاسی تقسیم می‌کردند، ادامه داد: از معروف‌ترین موضوعات کلام سیاسی، مرتکب کبیره است زیرا سه نظر در این عرصه پیدا شد؛ خوارج گفتند مرتکب کبیره باید کشته شود؛ مرجئه گفتند هیچ ضرری به ایمان نمی‌زند و به تعبیر امروز، دلت پاک باشد و تفکر سوم گفتند که ما بین این دو نظر را قبول داریم که اعتزال ماحصل آن بود.
استاد دانشگاه تهران تأکید کرد: این سه عامل زمینه‌ای شد تا وارد این عرصه شوم و در سال ۹۲، مقاله‌ای هم نوشتم ولی دوستان ارزیاب زیر بار نشر آن نمی‌رفتند و می‌گفتند کلام کاربردی دیگر چیست؟ ولی با بیش از یک سال رفت و برگشت بالاخره به عنوان فرضیه مطرح شد.
رواج تدریجی کلام کاربردی
دکتر محمدی تصریح کرد: مبلغ و سخنران اگر قصد دارد که دین خدا را تبلیغ کند باید چیزی بگوید که برای مردم مفید باشد؛ این اصرار و تلاش سبب شد تا در سال ۹۴ مقاله بنده منتشر شود و اکنون هم چند پایان‌نامه و رساله درباره کلام کاربردی در حال نوشتن است از جمله اینکه دانشگاه ادیان یک رساله دکتری به بنده ارجاع داده است و الان دو واحد درس کلام کاربردی در برخی دانشگاه‌ها تصویب شده است.
ایشان با اشاره به تفاوت میان کلام نظری و کاربردی با بیان اینکه موضوع علم کلام، اعتقادات است، اظهار کرد: الان بسیاری از رشته‌ها مانند جامعه‌شناسی، شیمی، فیزیک و ریاضی و ... همگی نوع کاربردی هم دارند پس چرا در کلام یا الهیات مورد استفاده قرار نگیرد؟ این یکی از استدلالات بنده بود که ما باید کلام کاربردی هم در کنار نظری داشته باشیم؛ در غرب هم زیست دینی و مدیریت مراکز دینی و ... با عنوان رشته الهیات کاربردی مورد بحث و تدریس قرار دارد.
وی با تأکید بر اینکه کلام نظری به سنتی، هنجاری و کلاسیک و ... هم نامگذاری شده است، گفت: اولین تفاوت بین کلام نظری و کاربردی این است که ما در کلام نظری دنبال اثبات موضوعاتی چون اثبات خدا و پیامبر و ... هستیم ولی در کلام کاربردی دنبال اثبات نیستیم بلکه دنبال اثربخشی به یک اعتقاد مانند باور به توحید و نبوت و امامت هستیم. به تعبیر شهید مطهری خیلی از افراد با هزاران دلیل خدا را ثابت می‌کنند ولی در عمل باور ندارند.
حجت الاسلام محمدی با بیان اینکه بنابراین کلام کاربردی دنبال تعمیق یک باور است یعنی وقتی گفتیم که امام زمان علیه السلام توضیح دهیم که چگونه این باور باید در زندگی ما نقش‌آفرین باشد، اظهار کرد: کلام نظری، غالباً موضوع محور است ولی کلام کاربردی، مسئله‌محور است؛ اکنون معضلاتی چون حجاب در جامعه کم نیستند؛ تاکنون می‌گفتیم مشکل حجاب فقهی است ولی ما تحقیقی در یکی از دانشگاه‌ها کردیم که افراد کم‌حجاب، نظرات خوبی دادند از جمله اینکه افرادی که محجبه هستند و به ما می‌گویند حجاب داشته باشید، وقتی می‌پرسیم چرا؟ جوابی ندارند.
وی با بیان اینکه تفاوت دیگر این است که کلام نظری غالباً صبغه فردی دارد، گفت: کلام کاربردی دستگاهی برای حل معضلات جامعه است؛ کلام کاربردی، آسیب‌ها و پرسش‌های عینی و واقعی جامعه را با درنظر گرفتن تیپ‌های خاص مدنظر قرار داده و به درمان می‌پردازد یعنی هم تشخیص دارد و هم درمان که البته کارهایی هم شده است از جمله اینکه آقای دکتر سیدضیاءالدین تابعی که پزشک فوق تخصص از آمریکا دارد در یکی از شهرهای کشور رشته اخلاق پزشکی با نگاه حکمت متعالیه تشکیل داده است و دانشجویان زیادی هم فارغ‌التحصیل کرده است.
وجود نگاه مناسکی و بدبینانه در سنجش دینداری مردم
حجت الاسلام دکتر محمدی با بیان اینکه محتوای کاربردی در چنین رشته‌هایی را حوزه باید تولید کند، اضافه کرد: هر روز برخی آمار در مورد افزایش و کاهش دینداری مردم ارائه می‌دهند که بسیاری از آن‌ها مبتنی بر سامانه دقیق نیست زیرا صرفاً نگاه مناسکی و برخی نگاه بدبینانه دارند و ویژگی کلام کاربردی درست کردن سامانه با بار مفهمومی مشخص باشد.
دکتر محمدی با بیان اینکه کلام کاربردی حداقل چند حوزه را می‌تواند در نظر بگیرد، اضافه کرد: اول اینکه چه فرایندی رخ می‌دهد تا یک باور وارد ساخت وجودی انسان شود؟ همچنین موانع در تحقق یک باور چیست؟ در کلام نظری مباحث متافیزیکی مانند خدا و پیامبر و مطرح است ولی در کلام کاربردی، تمرکز بر روی انسان است؛ ما تاکنون بیان کرده‌ایم که اصول دین ۵ مورد است و توحید اولین آن؛ ولی مهمترین اصول دین، انسان است؛ فیاض لاهیجی به همین دلیل اولین فصل کتاب خود را انسان‌شناسی گذاشت یا به تعبیر لگنهاوزن ما چون اومانیسم را قبول نداریم غربی ها فکر می‌کنند پس انسان را هم قبول نداریم.
وی تصریح کرد: شهیدصدر می‌گوید امروز برای معرفی اسلام نمی‌توان فقط به اعتقادات و واگذاری امور بشر به قیامت اکتفا کرد بلکه باید نشان دهیم اسلام برای اصلاح زندگی امروز هم برنامه دارد؛ امروز مادی‌گرایی بر همه زندگی انسان اثر گذاشته است و انسان دنبال امور نقد است نه نسیه؛ بنابراین باید در این عرصه هم برتری اسلام را نشان دهیم. حتی مطرح کرده است کسانی که دنبال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رفتند، فقط به خاطر قیامت نبود بلکه آثار دنیوی اسلام را هم دیدند و اینکه پیامبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آنان عزت داد و لباس پوشاند و آنان را از بردگی رها کرد.
ایشان اظهار داشت: یکی از انتقادات بنده به برخی دروس این است که برخی استادان در کلام نظری، یک ساعت تلاش می‌کنند تا خدا را به لحاظ عقلی اثبات کنند ولی یک دلیل قلبی برای آن نمی‌آورند؛ کلام کاربردی دنبال این است که معقولات وارد قلوب شوند ولی متأسفانه در عرصه قلب کار چندانی نشده است و بخشی از جوانان جامعه را به همین دلیل از دست داده‌ایم.
لزوم بهره‌مندی از اخلاق کاربردی
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه در عرصه کلام کاربردی اقداماتی شده است و از جمله اینکه بنده در مقطعی پیشنهاد دادم که کلینیک اعتقادی ایجاد کنیم؛ آقای احمدی فراز هم از استادان دانشگاه اصفهان در حوزه دعا پروژه‌ای را با حضور پزشکان و روانشناسان و پرستاران انجام داده و کتابی هم در این زمینه منتشر کرده، ولی تأکید بنده این است که باید از اخلاق کاربردی بیشتر استفاده کنیم زیرا نزدیکترین علم به کلام کاربردی است و از روش‌های آن در سنجه‌پذیری می‌توان استفاده کرد.
وی تأکید کرد: اکنون مرتباً نظرسنجی در مورد تقویت ایمان و بی‌ایمانی مردم صورت می‌گیرد ولی هیچ مبنای علمی دقیقی ندارند. وقتی می‌گوییم دانشجو با ایمان است یا بی‌ایمان باید مبتنی بر سنجش‌های علمی باشد.
ایشان با اشاره به عرصه‌های ورود کلام کاربردی با بیان اینکه حوزه بهداشت و درمان، اقتصاد، مسائل قضایی و امنیتی، مسائل انسان، مسائلی چون ولایت فقیه(که فقهی نیست و باید ابعاد کلامی آن بحث شود)، حجاب، تقلید و ... از مهمترین محورها است، تصریح کرد:اولین نتیجه و پیامد کلام کاربردی این است که تأثیرات علم کلام را به فضای اجتماعی گسترش می‌دهیم یعنی کلام کاربردی افزودن ظرفیت جدیدی به کلام نظری است؛ همچنین نگاه کاربردی به دین را تقویت می‌کند. اکنون بخشی از بچه‌های مذهبی ما هم از ما فراری هستند چون توان ارتباط درست با آنان را نداریم ولی کلام کاربردی چنین توانایی به ما می‌دهد.
حجت الاسلام دکتر محمدی در پایان افزود: نتوانسته‌ایم دین را به بیان قابل فهم برای مردم ارائه دهیم؛ امام رضا علیه السلام فرمودند: لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا. نداشتن نگاه کاربردی یکی از عواملی است که سبب شده است تا در انتقال دینداری به نسل جدید کمتر موفق باشیم و به تعبیر سهراب سپهری؛ چشم‌ها را باید شست/ جور دیگر باید دید.
لازم به ذکر است ، اولین نشست از سلسله نشست های علمی پژوهشگاه با عنوان "تحلیل ابعاد اختصاصی کلام کاربردی در مقایسه با کلام نظری"همزمان با هفته پژوهش ۱۴۰۲ در راستای چهارمین همایش علوم انسانی –اسلامی، پژوهش و فناوری، با سخنرانی حجت الاسلام دکتر مسلم محمدی، دانشیار دانشگاه تهران و با دبیری حجت الاسلام دکتر سیدمحمدباقر میرصانع، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، با مشارکت و همکاری مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی - اسلامی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در روز شنبه ۱۸ آذر ماه ۱۴۰۲ از ساعت ۱۰ تا ۱۲به صورت حضوری و وبیناری در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.
