71
قاعده کلامی حُسن و قُبح عقلی

فیلسوف معروف مشائی را نقل می‌کنیم.

ابن‌ سینا (م ۴۲۸ ق) در کتاب برهان شفا تصریح می‌کند که قضیه نیکو بودن عدالت و قبیح بودن ظلم از جمله مشهورات است و انسان می‌تواند در آنها شک کند:

فإذا فعل‏هذا كله ورام أن یشكك فیه نفسه أمكنه الشك: كقولهم إن العدل جمیل وإن الظلم قبیح وإن شكر المنعم واجب. فإن هذه مشهورات مقبولة‌.۱

او در کتاب نجات، حُسن عدل را از «مشهورات» نزد همه انسان‌ها می‌داند. به اعتقاد او در مشهورات، تصدیق فطرت به لحاظ ذات فعل نبوده و از این‌رو، جزء اولیات و فطریات نیست، بلکه تصدیق انسان‌ها به جهت اموری مثل عادت، حبّ، حیا و سنن قدیمی است. فرق «مشهورات» مانند حسن عدل و قبح کذب با «فطریات» این است که اگر آنها بر فطرت عرضه شود، فطرت انسان در آنها شک می‌کند، به خلاف اوّلیاتی مثل «بزرگ‌تر بودن کل از جزء» که شکی در آنها راه ندارد:

وأما الذائعات، فهى مقدمات او آراء مشهورة محمودة، أوجب التصدیق بها، اما شهادة الكل، مثل ان العدل جمیل واما شهادة الأكثر واما شهادة العلماء، أو شهادة اكثرهم، أو الافاضل منهم، فیمالا یخالف فیه الجمهور ولیست‏ الذائعات، من جهة ما هى هى، مما یقع التصدیق بها، فى الفطرة؛ فان ما كان من الذائعات، لیس بأولى عقلى ولا وهمى، فانها غیر فطریة ولكنها متقررة عند الانفس؛ لانّ العادة یستمر علیها منذ الصبى وفى المواضعات الاتفاقیة وربما دعا الیها محبة التسلیم والاصطلاح المضطر الیها الانسان، أو شی‏ء من الاخلاق الانسانیة، مثل الحیاء والاستیناس، أو سنن قدیمة بقیت ولم تنسخ، او الاستقراء الكثیر، أو كون القول فى نفسه، ذا شرط دقیق، بین أن یكون حقا صرفا، او باطلا صرفا، فلا یفطن لذلك

1.. ابن سینا، الشفاء (المنطق)، ص ۶۶.


قاعده کلامی حُسن و قُبح عقلی
70

محض وسلب صرف وایجاد الغیر یعتمد كونه موجوداً فى‌ نفسه واذا لم یكن له ثبوت وتحقق أصلاً، امتنع كونه علة لغیره.۱

در نقد این استدلال می‌توان گفت ظلم، فعلی واقعی است که در خارج تحقق پیدا می‌کند و این که مظلوم مستحق این فعل نبوده است، ظلم را امری عدمی نمی‌کند، حتی اگر فرض کنیم در ماهیت ظلم، امر وجودی و امر عدمی داخل باشد، باز استدلال تمام نیست؛ زیرا مجموع امر وجودی و عدمی، امر وجودی است. گذشته از این که می‌توان گفت ماهیت ظلم همان ضرر زدن به غیر است، مشروط به این‌که مستحق ضرر نباشد. در این صورت، شرط عدمی است، ولی ماهیت ظلم وجودی است.

بررسی دیدگاه‌‌های فلاسفه

برای تبیین و تحلیل حُسن و قُبح از منظر فلاسفه ابتدا به توصیف دیدگاه و سپس بیان ادله آنها خواهیم پرداخت. برخلاف کتاب‌های کلامی، در کتاب‌های فلسفی بحثی درباب عدل که در مقدمه آن از حُسن و قُبح بحث شود، وجود ندارد. دیدگاه‌‌های فلاسفه را می‌توان یا از کتب منطقی در بحث صناعات خمس استفاده کرد یا در ذیل بحث از عقل عملی.

دیدگاه فلاسفه مشاء

فلاسفه مشاء، به صراحت، حُسن و قُبح ذاتی و عقلی را انکار کرده و حُسن و قُبح افعال را از اعتبارات عُقلا و از مشهورات می‌دانند. در این‌جا عباراتی از چند

1.. فخر رازى‏، الاربعین فی اصول الدین، ج ۱، ص ۳۴۸.

  • نام منبع :
    قاعده کلامی حُسن و قُبح عقلی
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    اتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 5082
صفحه از 207
پرینت  ارسال به