فصل اول: مقدمه و تاریخچه بحث

مقدمه

یکی از قواعد پُر‌کاربرد در علم کلام، قاعده حُسن و قُبح عقلی است. بسیاری از مسائل کلامی، به‌ویژه مسائل مربوط به افعال الهی، مانند تفسیر عدل به این که خدا کار قبیح نمی‌کند^۱، فاعلیت انسان و انکار جبر، تفسیر قضا و قدر به‌گونه‌‌ای که به جبر نیانجامد، پاسخ به شبهه شُرور که درصدد نسبت دادن فعل قبیح به خداست و حُسن تکلیف، بر اساس همین قاعده پایه‌‌ریزی شده‌اند. همچنین اثبات دیگر اصول دین، یعنی نبوّت، امامت، معاد و نیز لزوم ایمان به خدا، به‌ درستیِ این قاعده وابسته است.^۲

دیگر قواعد کلامی مربوط به عدل، مانند قاعده لطف و قاعده اصلح و قاعده هدفمندی افعال الهی نیز بر اساس قاعده حُسن و قُبح اثبات می‌شوند. علّامه حلّی

بحث توحید یا صفات الهی بحث می‌کنند، نه در بحث افعال الهی و عدل.^۱

۴. بر خلاف قواعد توحید که در کتاب‌های کلامی مورد بحث قرار نگرفته است و پیشینه چندانی ندارد، قواعد افعال الهی پیشینه مفصّلی دارد و از سده‌‌های نخست به عنوان قاعده، در کتاب‌های کلامی مورد بحث بوده است. از این‌رو، شیوه بحث قواعد افعال الهی با شیوه بحث قواعد توحید متفاوت خواهد بود. هشت قاعده توحید را از قرآن و احادیث استنباط کرده و نشان داده‌ایم که بسیاری از دیدگاه‌های متکلمان -بدون این که از این قواعد بحث کنند - بر این قواعد مبتنی است. در بحث از قواعد افعال، ابتدا به بررسی دیدگاه‌‌های موافقان و مخالفان قاعده و دلایل آنها می‌پردازیم، آنگاه دیدگاه برگزیده را مطرح کرده، آن را با دلایل عقلی و نقلی اثبات می‌کنیم.

۵. کتاب حاضر به نخستین و مهم‌ترین قاعده کلامی افعال الهی، یعنی قاعده حُسن و قُبح عقلی، اختصاص دارد. این قاعده در سال تحصیلی۱۳۹۶۔۱۳۹۷ در انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه برای طلّاب و اعضای انجمن کلام تدریس شد. متن اولیه با همکاری دکتر مهدی نصرتیان اهور تدوین شد و در حین تدریس و پس از آن نیز اصلاح و تکمیل شد. در همین جا لازم می‌دانم از ایشان که بدون همکاریشان کار به انجام نمی‌رسید، تشکر کنم. نیز از دانشمند ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمدتقی سبحانی، رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام پژوهشگاهِ قرآن و حدیث و معاون ارجمند ایشان، حجة الاسلام و المسلمین دکتر اکبر اقوام کرباسی که با همت و عنایت ایشان کتاب حاضر منتشر شد، قدردانی می‌کنم.

رضا برنجکار

قم، ۲۸ دی‌ماه ۱۳۹۷