نمی‏شود؛ بلکه علیت تشکیکی و دارای مراتب است. برای مثال به علیت‏های گوناگون در مثال‏های قرآنی زیر توجه کنید:

(وَلَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُون؛^۱

و اگر بمیرید یا کشته شوید، به سوی خدا محشور می‏شوید).

(وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْریرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ؛^۲

کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل رساند، باید یک برده مؤمن را آزاد کند).

(فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخیهِ فَقَتَلَهُ؛^۳

نفس سرکش، کم‏کم او را به کشتن برادرش ترغیب کرد؛ (سرانجام) او را کشت).

در این سه آیه مراتب گوناگونی از علیت نشان داده شده است. مثال اول تنها به حادثه علّی (کشته شدن) اشاره می‏کند و مثال دوم حادثه‏ای را نشان می‏دهد که از یک عامل انسانی صادر شده اما این حادثه از روی اشتباه رخ داده است. در آیه سوم تأثیر نفس عامل و از روی اراده انجام دادن فعل نیز بیان شده است. در هر یک از آیات مزبور افزون بر حادثه، پنجره یا پنجره‏های دیگری در کنار یک حادثه علّی گشوده شده تا توجه مخاطب را به آن جلب کند. بدین‏ترتیب می‏توان با بررسی آیات قرآن درباره زنجیره علّی به تصویری از مراحل مختلف مورد نیاز از زنجیره علّی دست یافت.

زنجیره علّی

هر حادثه علّی را زنجیره‏ای از مراحل و زیرحادثه‏ها تشکیل می‏دهد. برای مثال ابتدا عامل اراده می‏کند تا کاری را انجام دهد. سپس عامل اعضایی از بدن خود

همین آیه با ساختار لفظی و معنایی دقیقاً مشابه در سوره قلم تکرار شده و تنها واژه «اثیم» به جای «مریب» آمده که نشان‏دهنده جانشینی مستقیم این دو واژه است:

(مَنَّاعٍ لِلْخَیرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ؛^۱

و بسیار مانع کار خیر، و متجاوز و گناهکار است).

جانشینی دو واژه «مریب و اثیم» بیانگر رابطه‏ای در معنای این دو واژه است که نوعی عمل خارجی ظالمانه در آن وجود دارد.

به این ترتیب شبکه شعاعی «ریب» در قرآن از یک تردید اعتقادی تا اتهام، انکار قلبی و عمل خارجی مبتنی بر آن شکل گرفته است و مؤلفه‏های معنایی گوناگون در لایه‏های معنایی «ریب» دیده می‏شود که به‏ترتیب به معنای پیش‏نمونه افزوده و یا از آن کاسته می‏شوند.

کشف ارتباطی

همان‏گونه که ساخت معنا در فضای ارتباطی شکل می‏گیرد و دائرةالمعارفی است، کشف معنا نیز در همین فضا رخ می‏نماید. ازاین‏رو می‏توان روابط سبب و مسببی، ظرف و مظروفی، تقدم و تأخر، توصیف، تبیین ابزار، تقابل و زمینه‏سازی را نام برد.

رابطه سبب و مسببی

همواره در رخداد پدیده‏ها زنجیره‏ای از عوامل وجود دارد که به صورت پیوسته پدیده را رقم می‏زنند؛ اما در مقام تعبیر هر متکلم به نقش برخی از این عوامل توجه بیشتری می‏کند و نقش برخی دیگر را کم‏رنگ نشان می‏دهد.

از دیدگاه زبان‏شناسان شناختی، علیت مقوله‏ای «همه یا هیچ» قلمداد