307
معناشناسی شناختی در کاربست متون وحیانی

مقوله‏‏بندی بر اساس سطوح مقولات به این معناست که مقولات لایه‏ای و تو در تو را بررسی می‏کنیم و معین می‏کنیم که کدام مقوله سطح میانی و کدام مقوله فرادست و کدام یک مقوله فرودست است.

به عبارت دیگر وقتی قصد می‏کنیم مقولات را در بعد عمودی مطالعه کنیم، از سطوح مقولات کمک می‏گیریم. در بعد عمودی که اساس سطوح مقولات است به سطح شمول مقوله پرداخته می‏شود. مقوله فرادست سطح شمول بیشتر و مقوله فرودست سطح شمول کمتری خواهد داشت.۱ مقوله‏بندی در سطح عمودی زمانی صورت می‏گیرد که هدف از مقوله‏بندی صرفاً تعیین مقولات در طول هم است و قرار نیست در ضمن مقوله‏‏بندی خصوصیات خود مقولات نیز مورد مطالعه قرار گیرد.۲ از میان این مقولات مقوله فرودست این ویژگی را دارد

1.. ر.ک: قائمی‎نیا، معناشناسی شناختی قرآن، ص۲۷۹؛ روشن و اردبیلی، مقدمه‏ای بر معناشناسی شناختی، ص۹۶.

2.. طبیعتاً مقولات بر اساس ویژگی‏هایی که دارند در جای خود قرار می‏گیرند. البته تعیین سطوح مقولات ممکن است به حسب نوع نگاه مقوله بند متفاوت شود. یعنی ممکن است یک مقوله در یک ساختار مقوله پایه و در یک ساختار مقوله فرادست باشد. بنابراین باید دقت کرد که سطوح مقولات بر اساس نوع نگاه مقوله بند متفاوت خواهد بود. البته تعیین سطوح مقولات دارای ملاک است:
مقوله پایه، مقوله‏ای خواهد بود که دارای ویژگی‏های «تصویر واضح از خود آن، تصویر جامع از مقوله به واسطه مقوله پایه، واکنش رفتاری، شکل‎گیری معارف اصلی در مورد مقوله در این سطح» می‏باشد (قائمی‏نیا، معنا‎شناسی شناختی قرآن، ص۲۸۱-۲۸۲). مثلاً برای مقوله آبزیان مقوله پایه ماهیان است (روشن و اردبیلی، مقدمه‏ای بر معناشناسی شناختی، ص۹۶).
زیرا هم تصویر روشنی از ماهی داریم و ثانیاً با تصور ماهی و تبیین ماهیان یک معرفی کاملی در مورد ماهیان صورت می‏گیرد و نیز بیشترین اطلاعات ما در مورد آبزیان نیز در همین سطح ماهیان شکل می‏گیرد.
مقوله فرادست نسبت به مقوله پایه عام‏تر هستند و سطح شمول آنها بیشتر است به همین خاطر وجوه تشابه در افراد و مصادیقشان بسیار کم است و تأثیر آنها در شکل دهی مقوله نیز اندک است؛ (قائمی‎نیا، معناشناسی شناختی قرآن، ص۲۸۲). مثلاً آبزیان در مقایسه با مقوله ماهیان از سطح شمول بیشتری برخوردار است؛ (روشن و اردبیلی، مقدمه‏ای بر معناشناسی شناختی، ص۹۷). (
( مقوله فرودست دارای شمول کمتری هستند ولی مصادیق آنها بیشترین شباهت را با هم دارند. علاوه بر این اطلاعات کاربران زبان از این سطح کمتر است و کاربران زبان به سادگی نمی‏توانند فهرستی از اطلاعات خود را ارائه کنند. ویژگی زبانی و لفظی این سطح این است که در غالب زبان‏ها به صورت واژگان ترکیبی بیان می‏شوند؛ (قائمی‎نیا، معناشناسی شناختی قرآن، ص۲۸۲-۲۸۳). در مثال پیش در مقوله آبزیان ماهی قزل آلا هم دامنه شمولش کمتر است و هم اطلاعات کاربران زبان از این ماهی کمتر است؛ (روشن و اردبیلی، مقدمه‏ای بر معناشناسی شناختی، ص۹۷).


معناشناسی شناختی در کاربست متون وحیانی
306

و اطلاعات بیشتری را درباره اسب در اختیار خواننده قرار می‏دهد. این بحث، به بحث مشخص بودگی که لنگ‏اکر۱ در بحث تصویرسازی مطرح کرده است گره می‏خورد و می‏توان با به‏کارگیری قواعد مشخص‏بودگی اطلاعات مقولات فرودست را قاعده‏مند کرد.

مهم‏ترین ویژگی مقولات فرودست ماهیت ترکیبی آنهاست که گاهی در زبان نیز این ماهیت ترکیبی به صورت ترکیب واژگانی نمود می‏یابد؛ اما لازم نیست برای اینکه یک واژه را از مقولات فرودست برشماریم، حتماً آن واژه به صورت ترکیب واژگانی بروز کند؛ بلکه مهم این است که اگر واژه‏ای ماهیت ترکیبی داشت از واژگان فرودست شمرده می‏شود.

یکی دیگر از ویژگی‏های زبانی مقولات فرودست این است که واژگانی در مقوله فرودست قرار می‏گیرد که کاربران زبان طبیعی بتوانند مقولات رقیبی را در سطح مقوله پایه برای آنها در نظر بگیرند؛ یعنی اگر یک مقوله پایه‏ای را فرض کنیم، مقوله فرودست در زیر آن مقوله پایه قرار بگیرد و دارای مقولات هم‏عرض باشد که به عنوان رقیب در زیر مقوله پایه قرار بگیرد. مثلاً آبزیان به عنوان مقوله فرادست، ماهیان به عنوان مقوله پایه، و ماهی قزل‏آلا به عنوان مقوله فرودست است.۲

مطالعه مقولات بر اساس سطوح مقولات

در مقوله‏‏بندی بر اساس سطوح مقولات فرض بر این است که یک مقوله دارای لایه‏هایی است که هر لایه مقوله‏ای را تشکیل می‏دهد. مقولات عام‏تر لایه‏های بیرونی و مقولات کم شمول‏تر لایه‏های درونی را تشکیل می‏دهند.

1..Ronald Langacker

2.. Evans and Green, cognitive linguistics: an introduction, p. ۲۶۳.

  • نام منبع :
    معناشناسی شناختی در کاربست متون وحیانی
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد رکّعی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1944
صفحه از 369
پرینت  ارسال به