می‏پذیرد. بُعد دیگر به پویایی و سیالیت آن بازمی‏گردد. هرگاه ذکر الهی در انسان پدیدار شود، حرکت و پویایی اخبات نمود می‏یابد؛ یعنی در عین اطمینان از ایمان، همواره عمق‏بخشی نیز وجود دارد.

اگر بخواهیم اخبات را در مقایسه با ابعاد معرفتی و احساسی بسنجیم، درمی‏یابیم که اخبات از نظر معرفتی با ذکر و از نظر احساسی با وجل در ارتباط است. این ارتباط شکلی پویا دارد و تمام پویایی آن با محوریت قلب و در قلمرو ایمان رخ می‏دهد. سریان قلمرو ایمان تا قلمرو اخبات را می‏توان از آیه دوم سوره انفال دریافت؛ زیرا بین آیه (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبهُمْ وَإِذَا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زَادَتهُمْ إِیمَاناً وَعَلی رَبِّهِمْ یتَوَکلُّون)^۱ و آیات (وَبَشِّرِالْمُخْبِتِینَ * الَّذِینَ إِذَا ذُکرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابرِینَ عَلی مَا أَصَابهُمْ وَالْمُقِیمِی الصَّلَوةِ وَممَا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُون)^۲ جانشینی وجود دارد و طبق این دو آیه «مخبتین» و «مؤمنون» جانشین هم هستند. به عبارت دیگر، ایمان امری سیال و پویاست؛ ولی وقتی وارد مرحله اخبات می‏شود، حالت لایه‏ای پیدا می‏کند و در هر مرحله، بعد از ثبات دوباره بر اثر حصول ذکر و وجل، تعمیق جدیدی می‏یابد.

نمابرداری ساختاری

نمابرداری محدود به حوزه واژگان نیست و شامل حوزه ساختار جمله نیز می‏باشد.^۳ گزارش از یک واقعه ممکن است این قابلیت را داشته باشد که در قالب چند ساختار بیان شود. قالبی را که گوینده انتخاب می‏کند و به زبان می‏آورد، حاکی از این است که فرد این قالب را برای نمابرداری از صحنه مورد

به هنگام ذکر الهی، صابر بر مصیبت، اقامه‏کننده نماز و انفاق‏گر. ^۱

می‏توان گفت اخبات دو مرحله دارد: در مرحله نخست اخبات فعل قلب شمرده می‏شود که از دو زمینه برخوردار است: زمینه اول به بُعد معرفتی آن بازمی‏گردد که تعبیر «اذا ذکر الله» بیانگر آن است و زمینه دوم به جنبه انفعالی برمی‏گردد. این دو بُعد در فرد مخبت بدون تروی است؛ به این بیان که در جمله شرطیه «إِذَا ذُکرَ الله وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ»، «ذکر الله» جمله شرط و «وجلت قلوبهم» جزا و بازبسته شرط است و هرگاه شرط محقق شود، جزا هم محقق می‏شود. در مفهوم‏سازی این آیه اخبات از ذکر الهی آغاز می‏شود و انسان با حصول این معرفت تحت تأثیر قرار می‏گیرد و اطمینان و آرامش سابق را از دست می‏دهد؛ زیرا داشته‏های خود را در مقابل نداشته‏هایش کافی نمی‏داند. ازاین‏رو دچار پریشانی شده، برای رهایی از هراسِ ماندن در این مرحله، از سکون به حرکت روی می‏آورد.

اگر فرض کنیم که ذکر الهی دارای درجات و مراحلی باشد، با هر ذکر، وَجَلی برای انسان پیش خواهد آمد. بنابراین اخبات یک مرحله ایستا نیست، بلکه پس از هر مرحله، مرحله‏ای جدید پیش می‏آید؛ یعنی با هر ذکر، وجلی خواهد بود و انسان بعد از وَجَل، یک مرحله آرامش می‏یابد و پس از آرامش بار دیگر با حصول ذکر، پریشانی ایجاد می‏شود. این سیر خط پایان ندارد.

باید توجه داشت که اخبات، دو بُعد دارد. بُعد نخست مرحله‏ای از ایمان است که بیش از مراحل پیش از اطمینان، دوام دارد و کمتر از عوامل دیگر تأثیر