گرفته می‏شود؛ به این معنا که نمونه‏ای انتخاب می‏شود که بیشتر از سایر مصادیق بتواند نماینده مقوله باشد.

سرنمون، بازنمودی ذهنی و تا حدودی انتزاعی است که شامل ویژگی‏هایی می‏شود که یک مقوله را به نحو مطلوب نشان می‏دهند. در واقع سرنمون طرحی از مهم‏ترین و مرکزی‏ترین ویژگی‏هایی است که اعضای یک مقوله با خود دارند، بعدها زبان‏شناسان شناختی استدلال کردند که این طرح تقریباً انتزاعی باید نمونه واقعی در جهان قابل تجربه داشته باشد و این نمونه را نمونه اعلا یا سرنمون مقوله‏ای خاص در نظر گرفتند.^۱

تفاوت نمونه اولیه و نمونه اعلا

به طور خلاصه می‏توان تفاوت دو رویکرد نمونه اولیه و نمونه اعلا را در مقوله‏بندی بر اساس پیش‏نمونه به موارد زیر منحصر کرد:

نمونه اولیه حسی‏تر و نمونه اعلا انتزاعی‏تر است؛ به این معنا که نمونه اولیه با یک نمونه حسی آغاز می‏شود و از آغاز فرد با مصداق پیش‏نمونه مواجه است ولی در تعریف نمونه اعلا ابتدا طرح و الگوی پیش‏نمونه به صورت انتزاعی شکل می‏گیرد و ادعا می‏شود که برای این پیش‏نمونه مصداق خارجی نیز وجود دارد.

نمونه اولیه عرفی‏تر و نمونه اعلا عقلی‏تر است؛ یعنی در نمونه اولیه تجربه اولیه و متداول انسان با محیط زندگی در تعیین پیش‏نمونه تأثیرگذار است، اما در نمونه برتر ذهن نمونه‏ای را که بیشترین نمایندگی را از مقوله داشته باشد به عنوان پیش‏نمونه در نظر می‏گیرد.

نمونه اولیه نسبی و نمونه اعلا مطلق است؛ یعنی زمانی که فردی برای مقوله خاص، نمونه اولیه‏ای را به عنوان پیش‏نمونه معرفی کند، در این صورت،

نظریه دو رویکرد عمده وجود دارد و هر دوی این رویکردها در مقوله‏بندی به کار می‏آیند. در یک رویکرد، مقوله‏بندی بر اساس نمونه اولیه شکل می‏گیرد و در تعریف دیگر مقوله‏بندی بر پایه نمونه اعلا ارائه می‏شود.

نمونه اولیه

در تعریف به نمونه اولیه فرض بر این است که از میان مصادیق موجود یک مقوله، مصداق خاصی به عنوان نمونه اولیه فرض و سایر موارد با آن سنجیده می‏شود. برای مثال هر شخصی در شناسایی مقوله پرنده، از نمونه‏ای آغاز می‏کند که برخورد اولی ذهن او با آن نمونه بوده است. بدین‏ترتیب یک ایرانی ممکن است در شناسایی پدیده پرنده از گنجشک شروع کند و شخص دیگری با ملیت دیگر ممکن است از مقوله دیگری شروع کند. بنابراین نمونه اولیه در تعریف ملاک مقوله‏بندی قرار می‏گیرد.

واژه‏ها بر افراد و مصادیق بسیاری صدق می‏کنند. بر طبق این نظریه از میان این افراد و مصادیق تنها برخی نمونه‏های اولیه هستند و دیگر افراد و مصادیق با اندکی تفاوت از آنها به دست آمده‏اند. پیش‏نمونه‏ها یا الگوهای اولیه مواردی هستند که مردم غالباً در کاربردهای عملی به آنها اشاره می‏کنند. آنها نمونه‏های برجسته هستند که وقتی واژه را به کار می‏بریم به ذهن تبادر می‏کنند.^۱

بر اساس این تعریف، پیش‏نمونه در قالب نمونه اولیه‏ای شکل می‏گیرد که بر تجربه انسان از محیط پیرامون مبتنی است و در آن هیچ توجهی به ماهیت مشترک نیست.

نمونه اعلا

در رویکرد دوم به جای اینکه از نمونه اولیه استفاده شود از نمونه اعلا کمک