کلی‏تر کمک گیرد. این تلاش ذهنی در حقیقت به دلیل توجه به دو امر مهم صورت می‏پذیرد که یکی از آنها کسب اطلاعات بیشتر و دیگری صرف کمترین هزینه است. به عبارت دیگر انسان به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه تلاش می‏کند تا آنجا که امکان‏پذیر است با کمترین تلاش ذهنی و کمترین منابع، بیشترین اطلاعات را درباره محیط اطراف خود به دست آورد.^۱ این همان اصلی است که از آن در مقوله‏بندی با عنوان اصل صرفه‏جویی شناختی^۲ یاد می‏شود. تمامی انسان‏ها اشیای پیرامون خود را مقوله‏بندی می‏کنند تا از تعامل مناسب‏تری با آنها برخوردار شوند و در هر مورد، تصمیمی متناسب با آن اتخاذ نمایند و عکس‌العمل صحیح‏تری نشان دهند.^۳

سرشت مقوله‏بندی را می‏توان با سه رویکرد مورد بررسی قرار داد:

الف - مقوله‏بندی ارسطویی: در مقوله‏بندی ارسطویی از طریق دست‏یابی به شرایط لازم و کافی پدیده‏ها در مقوله‏های مختلف قرار می‏گیرند؛

ب - شباهت خانوادگی: بر اساس نظریه شباهت خانوادگی مقوله‏بندی عبارت است از قرار گرفتن اعضای یک مجموعه در یک کل، بدون اینکه همه آن اعضا دارای ویژگی مشترکی باشند که کل مجموعه را تعریف کند؛^۴

ج - مقوله‏بندی پیش‏نمونه‏ای: بر اساس دیدگاه معناشناسی شناختی مقوله‏بندی به معنای قرار دادن امور مشابه در یک گروه با توجه به پیش‏نمونه است؛ یعنی ذهن انسان مقوله‏های گوناگون را با توجه به شرایط لازم و کافی در یک گروه دسته‏بندی نمی‏کند بلکه با در نظر گرفتن یک پیش‏نمونه، مقولات را

ساخت مقوله‏ای

قواعد فهم متن، تابعی از قواعد فهم است، هر متنی در دو جهت با اندیشه آن متن ارتباط دارد، یکی در جهت محتوا و دیگری در جهت روش تفکر یعنی در ارتباط بین ذهن و زبان انعکاس محتوا و روش تفکر همزمان رخ می‏دهد. عرف عام که بر اساس قواعد خاصی می‏اندیشد، همان تفکر را در قالب زبانی انعکاس می‏دهد و در انعکاس تفکر بین روش و محتوا فرقی نمی‏گذارد. یعنی زبان، انعکاس جهان‌بینی است که هم از جهت روش تفکر و هم از جهت محتوا متفاوت است لذا متون تخصصی و متون عرفی با هم متفاوت‏اند. بنابراین نباید روش حاکم بر یک متن را به تمام متون تسری داد.

در مقوله‏‏بندی متن هم همین قاعده وجود دارد؛ یعنی قواعد مقوله‏بندی متن بر اساس مقوله‏بندی فهم شکل می‏گیرد. برای اینکه بتوان مقوله‏‏بندی را در قرآن پیاده کرد باید موارد زیر را توضیح دهیم.

سرشت مقوله‏‏بندی در فرایند فهم؛

امکان سنجی کاربست مقوله‎‏‏بندی در فهم متون مقدس؛

کاربست مقوله‏‏بندی در فهم متن.

مقوله‏بندی

برای تمامی انسان‏ها این‏گونه است که در شناسایی پدیده‏های فراوانی که در جهان با آنها روبه‏رو می‏شوند از توانایی شناختی - ذهنی خود بهره گیرند. از اساسی‏ترین و کارآمدترین این توانایی‏ها باید به دسته‏بندی یا مقوله‏بندی (categorization) اشاره کرد. انسان همواره تلاش می‏کند برای سهولت در امر یادگیری، پدیده‏های همسان را در گروه‏های مشابه قرار دهد تا به جای اینکه در شناخت خود با جزئیات و مصادیق فراوان روبه‏رو باشد از دسته‏ها و گروه‏های