علوم حضوری و طرحواره‏های تصویری

به جز علوم حصولی علوم دیگری در انسان وجود دارند که نمی‏توان آنها را متوقف بر طرحواره‏های حسی دانست. این علوم به دو دسته علوم حضوری و معرفت فطری تقسیم می‏شوند. ازآنجاکه این علوم در درک خود متوقف بر مفاهیم نیستند بنابراین در تجربه حسی انسان و امور پیش‏مفهومی حسی ریشه ندارند. اگرچه مفاهیمی که حکایت از آن می‏کنند موقف بر خود این علوم‏اند؛ برای مثال اموری نظیر شادی و محبت که امور حضوری و نفسانی به شمار می‏روند علم به این امور در انسان از سنخ علوم حضوری به شمار می‏رود و مفهومی که از آن حکایت می‏کند نیز متوقف بر درک و تجربه حضوری انسان است:

۰.اما الصور الذهنیة المأخوذة بالاحساسات الباطنة کالحب و البغض و غیرهما، فالنفس تأخذها مماتدرکه من الصفات المذکورة بوجودها الخارجی فی النفس فالاتصال الخارجی محفوظ فیها.^۱

معناشناسان شناختی نیز شناخت مفاهیمی نظیر محبت را به تجربه احساسی و ادراک درونی انسان بازمی‏گردانند. به بیان دیگر امور پیش مفهومی به دو دسته تجربه‏های حسی و ادراکی یا درونی تقسیم می‏شوند که از علم به مفاهیم باطنی با ارجاع به ادراکات درونی حاصل می‏شود؛ اما چنانچه علم از حوزه مفاهیم؛ یعنی علم حصولی خارج شود در حقیقت علم به امور پیش مفهومی خواهد بود که به طور مستقیم درک می‏شود. بنابراین علوم حضوری انسان، خود بی‏واسطه درک می‏شوند، اما مفاهیمی که از آنها حکایت می‏کنند با ارجاع به باطن و درون انسان فهمیده می‏شوند.

معقولات ثانویه منطقی نیز اگرچه در عروض و اتصاف اولیه خود بر امور خارجی متصف نیستند، اما در سیر فرایند ذهنی خود در نهایت به امور خارجی می‏رسند. علامه طباطبائی درباره توقف امور کلی و اعتباری به امور خارجی چنین آورده است:

۰.الکثرة الحاصلة فی العلم بالمعانی و کذلک الکلی و کذلک الاعتباریات بعد الکثرة الحاصلة بالعلم بالجزئیات والامور الخارجیة... وقد بان مما مرّ أن المحسوس اقدم عندنا بالمعرفة.^۱

بنابراین اینکه امور انتزاعی و اعتباری ذهنی در نهایت به یک تجربه حسی بازمی‏گردند، در فلسفه اسلامی مورد پذیرش قرار گرفته است و یا به بیان زبان‏شناسان شناختی تمامی مفاهیم انتزاعی و اعتباری در نهایت به امور پیش مفهومی وابسته‏اند.

علامه طباطبائی در این باره می‏نویسد:

۰.إن أخذ المفهوم وانتزاعه من مصداقه یتوقف علی نوع من الاتصال بالمصداق والارتباط بالخارج سواء کان بلاواسطة کاتصال أدوات الحس فی العلم الحسی بالخارج أو مع الواسطة کاتصال الخیال فی العلم الخیالی بواسطة الحس بالخارج وکاتصال العقل فی العلم العقلی من طریق ادراک الجزئیات بالحس والخیال بالخارج.^۲

بدین‏ترتیب باید پذیرفت که امور اعتباری در سیر انتزاعی خود ابتدا به یک امر ذهنی و پس از آن به امر خارجی منتهی می‏شوند که این نظیر ادعای معناشناسان شناختی در طرحواره‏های واکنشی و اَبَرطرحواره‏هاست.