طرحواره‏های تصویری و مفاهیم اعتباری

بدین‏ترتیب فرایند حصول علوم در انسان از حس آغاز می‏شود. در دسته‏بندی معقولات، آنها را به سه دسته معقولات ماهوی، معقولات ثانویه فلسفی و معقولات ثانویه منطقی تقسیم می‏کنند. دو دسته اول دارای اتصاف خارجی دانسته شده‏اند. بنابراین دست‏کم در این دو دسته توقف بر خارج قابل تردید نیست. تنها معقولات ثانویه منطقی مانند مفاهیم کلی و جزئی است که هم در عروضشان و هم در اتصافشان ذهنی دانسته شده‏اند. از سوی دیگر مفاهیم اعتباری و انتزاعی نیز به سه دسته تقسیم می‏شوند:

۱. تمامی معقولات ثانویه فلسفی و منطقی هستند که در مقابل ماهوی اعتباری نامیده می‏شوند؛

۲. دسته دوم شامل مفاهیم حقوقی و اخلاقی می‏شود که اصطلاحاً به آنها مفاهیم ارزشی اطلاق می‏کنند؛

۳. دسته سوم مفاهیمی هستند که با قوه خیال ساخته می‏شوند و مصداق خارجی و ذهنی ندارند.

پرسش اینجاست که این مفاهیم چگونه درک می‏شوند؟ درباره مفاهیم معقولات ثانویه اتکای آنان به حس و خارج انکارناپذیر است؛ اما مفاهیم اعتباری ارزشی مانند باید و نباید در حقیقت رابطه علیت را بیان می‏کنند که از معقولات ثانویه فلسفی به شمار می‏رود که گفتیم بر امور ماهوی توقف دارند. علامه طباطبائی در این باره چنین آورده است:

۰.ثم إن هذه العلوم سواء کانت کلیة أو جزئیة علی قسمین فمنها ما یطابق صورة عینیة کصورة السطح و الجسم ومنها ما لا صورة عینیة له وإنما ینتزعها النفس من الاعتبار والتشبیه کجمیع الامور الاعتباریة.^۱

طرحواره‏های تصویری نسبت داده می‏شود؛ اما به ما اجازه می‏دهد که تمایزی ترسیم کنیم میان سطح ارائه‏های حسی با تمام جایگاه ویژه آن در شناخت، و یک سطح کلی‏تر که میان‏بری است به طیف وسیعی از حوزه‏های مفهومی.

طرحواره‏های تصویری و علوم حصولی

در فلسفه اسلامی علوم حصولی انسان متوقف بر علم حسی دانسته شده‏اند. فلاسفه علم حصولی را به سه دسته علوم حسی، علوم خیالی و علوم عقلی تقسیم کرده‏اند. علم حسی علمی را در بر می‏گیرد که از طریق حواس پنجگانه انسان از مادیات برای انسان حاصل می‏شود. علم خیالی علمی است که از ادراک محسوسات در انسان به وجود می‏آید اما بدون اتصال فعلی به واقعه خارجی مادی. علم عقلی علم به معانی و مفاهیم کلی را در بر می‏گیرد. همچنین مشهور میان حکما این است که وهم نیز علم به معانی غیر محسوس موجود در محسوسات جزئی است مثل علم به محبت فردی. بدین‏ترتیب توهم، ادراک یک امر معقول است اما نه به صورت کلی بلکه به صورت مضاف به یک جزئی محسوس.^۱ این تقسیم‏‏بندی از علوم حصولی مترتب بودن تمامی این علوم را به خارج نشان می‏دهد. به بیان دیگر علم چه از نوع حسی آن و چه خیالی و یا عقلی متوقف بر دریافت ابتدایی انسان از خارج و مادیات است. حتی علم به مفاهیم کلی نیز از درک ابتدایی حواس آغاز می‏شود؛ به نحوی که کلی عقلی از جزئی خیالی و خیال از حس انتزاع می‏شوند. علامه طباطبائی در این باره چنین آورده است. «وتوقف العلم الخیالی علی سبق العلم الحسی.»^۲