در آیه زیر از اجزای نماز رکوع نماسازی گردیده است. (وَ أَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعينَ).^۱ این سطوح گاه نیز با رابطه کلی و جزئی بیان می‏شوند. آیه زیر نمونه‏ای از این نوع تعین را نشان می‏دهد: (وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي‏ عَلى‏ أَرْبَعٍ).^۲ در این آیه سه دسته از حیوانات از کلی دابة تعین یافته‏اند و سطح پس از «دابة» را به نمایش می‏گذارند. این تشخص با عبارت «من یمشی» پدید آمده و رابطه آن با «دابة» رابطه کلی و جزئی است. همچنین این سطوح در مواردی نیز خود را در عناصر هم‏عرض نشان می‏دهند؛ مانند واژه‏های فطرت، عقل، لب، نهیه و قلب که در کاربردهای قرآنی‏شان به تناسب مفهوم‏سازی آیات، یکی از آنان نما می‏شود. عناصر هم‏عرض با کمک عناصر همنشین در جمله مشخص می‏شوند؛ به این معنا که گاه مشخص‏بودگی از عناصر همنشین به دست می‏آید.

به عنوان مثال برای کسی که با واژگان قرآنی سروکار دارد مفهوم تفقه دارای سطح ویژه‏ای از تعین است و واژه تعقل به سطح دیگری از تعین اشاره دارد. بنابراین عباراتی مانند «فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ» و «لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ» با «فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ» و «لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» از دیدگاه زبان‏شناسان شناختی از نظر سطح مشخص بودگی با یکدیگر متفاوت‏اند. این سطح مشخص‏بودگی در سایر اجزای کلام نیز تأثیرگذار است. بنابراین همنشین‏های هر یک از آنها نیز با همان سطح در ارتباط‏اند. به دو مثال زیر توجه کنید:

(وَ مَثَلُ الَّذينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ).^۳

نما متشکل از افراد و مصادیقی است که با نما در یک ویژگی لازم اشتراک دارند؛ برای مثال ماه‏های رجب، شعبان و سایر ماه‏های قمری، اعضای دیگر حوزه شناختی رمضان را تشکیل می‏دهند.

شکل شماره ۸: حوزه شناختی ماه رمضان

حال اگر کسی حوزه شناختی او درباره ماه‏ها تنها شامل ماه‏های شمسی باشد، نمی‏تواند درک کاملی از رمضان داشته باشد.

سطح مشخص‏بودگی و ساخت معنا

یکی از ابعاد تصویرسازی سطح مشخص‏بودگی یا تشخص است که در آن یک موقعیت تفسیر می‏شود. سطح تعین نیز در دو ساحت واژگانی و ساختاری قابل بررسی است.

مشخص‏بودگی در سطح واژگانی را می‏توان به دو بخش تقسیم کرد؛ چراکه تعین ذومراتب و تشکیکی است: یکی تعینی است که با مفهوم به دست می‏آید. به عبارت دیگر هر مفهومی خود دارای مرتبه‏ای از مشخص‏بودگی است.^۱

برای مثال مفهوم حیوان دارای سطحی از تعین و تشخص است و مفهوم پرنده از سطح دیگری از تشخص برخوردار است و مفهوم کبوتر سطح دیگری و به همین ترتیب هرکدام سطحی از تعین را به خود اختصاص می‏دهند. سطوح تعین گاه بوسیله ارتباط کل و جزء نشان داده می‏شوند بدین صورت که از میان اجزا یکی مشخص شده، نماسازی صورت می‏گیرد.