کارکردهای زبانی - فرهنگی استعاره‏های مفهومی

استعاره‏های مفهومی علاوه بر ساخت معنا در سطح شخصی و فردی در ساخت معنای تعمیم‏یافته نیز کاربرد دارد؛ به این معنا که استعاره مفهومی تنها یک الگوی شخصی در فهم نیست بلکه یک الگوی عمومی است که در معرفت‏شناسی فرهنگی در ساحت ساخت معنای فرهنگی – زبانی به کار گرفته می‏شود. کارکرد استعاره مفهومی در این ساحت دست‏کم در دو محور قابل مشاهده است:

۱. ارائه الگوی تفکر در مفاهیم انتزاعی

یکی از ساحت‏های ایجاد استعاره‏های مفهومی ایجاد نگاشت میان دو قلمرو مبدأ و مقصد است؛ یعنی با استفاده از ویژگی‏های قلمرو مبدأ، معنا و ویژگی‏های قلمرو مقصد درک می‏شود. گذشت که ما هیچ راهی به جز درک مفاهیم انتزاعی و حسی پیچیده بر اساس مفاهیم شناخته شده نداریم. تفکر در دو سطح رخ می‏دهد. گاه تفکر در سطح بیان ویژگی‏های یک مفهوم است؛ مانند استعاره مفهومی روایت «علم گنج است»^۱ که از آن استعاره‏های زبانی زیر صادر می‏شود:

من لم یکتسب بالعلم مالا اکتسب به جمالا^۲

العلم افضل قنیة^۳

العلم أجل بضاعة^۴

ساختار داخلی مفهوم دیگر شکل می‏گیرد. برای نمونه در استعاره مفهومی «مناظره جنگ است» با استفاده از مفهوم جنگ، ساختار مناظره نمابرداری می‏شود و با استفاده از مفهوم سفر، ساختار داخلی مفهوم مرگ در استعاره مفهومی «مرگ سفر است» شکل می‏گیرد.^۱ در استعاره ساختاری، تمرکز مفهوم‏سازی به ساختار درونی مفهوم مقصد است و هیچ توجهی به نظام مفاهیم مرتبط ندارد؛ بلکه تلاش بر این است که با توجه به مفاهیم مرتبط قلمرو مبدأ ویژگی‏های داخلی و ساختار درونی قلمرو مقصد مشخص شود:

در استعاره ساختاری با دو نوع ساختاردهی روبه‏رو می‏شویم. یکی درخود مفهوم و دیگری درباره روابط میان مفاهیم مرتبط با آن مفهوم.^۲

استعاره‏های جهتی

در استعاره جهتی یک نظام و دستگاه مفهومی بر اساس نظام و دستگاه مفهومی دیگر شکل می‏گیرد. در این استعاره توجه اصلی به یک مفهوم نیست، بلکه مجموعه‏ای از مفاهیم به صورت نظام‏مند لحاظ شده، مفهوم‏سازی صورت می‏گیرد.^۳ در بیشتر موارد استعاره‏های جهتی برقراری نظام مفهومی با تمسک به جهت‏های مکانی، امکان می‏پذیرد. در این استعاره از طرحواره‏هایی نظیر «بالا و پایین؛ راست و چپ؛ جلو و عقب؛ مرکز و حاشیه»^۴ استفاده می‏شود؛ برای مثال آیه (وَهُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ)^۵ میان خداوند و انسان‏ها نوعی رابطه مکانی پدید می‏آورد و نشان می‏دهد که خداوند با مفهوم بالا و انسان با مفهوم پایین ارتباط می‏یابند.