علامه طباطبائی در تعریف تفسیر چنین می‏نویسد:

تفسیر بیان معانی آیات قرآن و کشف مقاصد و مدلول‏های آنهاست.^۱

با توجه به تعریف‏های متفاوت از تفسیر می‏توان مولفه‏های زیر را در تعریف تفسیر مشخص کرد:

۱. روشن ساختن مفاد واژگان و عبارت‏ها (بیان معانی)؛

۲. پرده برداشتن از مراد جدی خداوند از طریق واژگان و عبارت‏های قرآن (کشف مدلول)؛

۳. کشف هدف و مقصدی که خداوند از انتقال این مرادهای جدی در نظر داشته است (کشف مقاصد).

در شناسایی کامل‏تری، برخی محققان در شرح تفسیر آن را بیان مفاد استعمالی آیات قرآن و کشف مراد خداوند و مقاصد الهی آن بر مبنای قواعد ادبیات عرب و اصول محاوره عقلایی دانسته‏اند.^۲

قواعد محاوره عقلایی، ملاکی است که بر اساس آن مراد جدی و مقاصد الهی کشف می‏شود. بنابراین اگر کسی بر اساس حدس و گمان و یا روش‏های دیگر به بیان معانی و کشف مدلول‏ها و مقاصد دست یابد، تفسیر مصطلح نخواهد بود. براین‏اساس تنها زمانی می‏توان مرادها و مقصدهای به دست آمده از آیات قرآن را معتبر شمرد که راهکار و روش آن مبتنی بر قواعد محاوره عقلایی بشر باشد.

با این مقدمه کوتاه باید رابطه معناشناسی شناختی و تفسیر را بررسی کنیم. معناشناسی شناختی در دو ساحت نظریات خود را ارائه داده است. ساحت

می‏گردد و دوم اینکه کشف معنا در این روش مبتنی بر رابطه‏ای است که میان قواعد زبانی و ویژگی‏های ذهنی و فیزیولوژیکی انسان برقرار است و سوم اینکه قواعد زبانی حاکیِ از این ویژگی‏ها - در لفظ و ساختار - از سوی زبان‏دانان و لغت‏شناسان متخصص و مبرز بیان شده که حتی اگر در فقه و استنباط حکم شرعی - بنابر دیدگاه شیخ انصاری - از حجیت برخوردار نباشند دست‏کم در غیر آن قابل استنادند. به هر حال این دسته از قواعد از جمله ظنونی به شمار می‏روند که به منظور تشخیص ظواهر کارایی دارند و بنابراین از اصل اولیه عدم حجیت ظنون خارج می‏شوند.

معناشناسی شناختی و تفسیر قرآن

مفسران در تعریف تفسیر به جنبه‏های گوناگونی توجه کرده‏اند: برخی تفسیر را شناخت اصول دریافت معانی کلام الهی دانسته‏اند.^۱ برخی دیگر به فهم مراد جدی الهی نظر داشته‏اند.^۲ برخی نیز کشف مدلول واژه‏ها و ترکیب‏های آیات را وظیفه تفسیر به شمار آورده‏اند.^۳

آیت الله معرفت تفسیر را برطرف کردن ابهام از لفظ مشکل تعریف کرده است؛ یعنی لفظی که در افاده مقصود دارای مشکل است اما از دیدگاه ایشان تفسیر مجرد کشف القناع از لفظ مشکل نیست بلکه تلاشی است برای زدودن خفا از دلالت کلام.^۴