می‏سازد. در عین حال، قرائنی وجود دارد که بر اساس آنها، ارتباط مستقیم فرات با حسین بن سعید غیر ممکن نیست.

در میان شاگردان فرات، نام محمّد بن احمد بن ولید وجود دارد. محمّد بن علی شجری (م ۴۴۵ ق) در کتاب فضل زیارت الحسین علیه السلام روایاتی آورده که محمّد بن احمد بن ولید، آنها را با تعبیر «حدّثنا» از فرات بن ابراهیم و او از حسین بن سعید نقل نموده است.^۱ چنانچه محمّد بن احمد بن ولید، همان ابن ولید مشهور (م ۳۴۳ ق) باشد، روایت کردن فرات از حسین بن سعید ممکن خواهد بود؛ زیرا ابن ولید آثار حسین بن سعید را با واسطه حسین بن حسن بن ابان نقل نموده است. پس ابن ولید می‏تواند شاگردان حسین بن سعید را درک کرده و از آنها روایت نقل کند. با توجّه به این که فرات بن ابراهیم همچون حسین بن حسن بن ابان در شمار مشایخ ابن ولید است، او می‏تواند مانند حسین بن حسن بن ابان به صورت مستقیم از حسین بن سعید، روایت نقل کند.

همچنین عبد الرحمان بن محمّد حسینی، از راویان تفسیر فرات است که آن را مستقیماً از فرات بن ابراهیم نقل نموده است. از سویی، علی بن ابراهیم قمی (زنده در ۳۰۷ ق)^۲ در تفسیرش چند روایت به صورت مستقیم از عبد الرحمان نقل نموده است.^۳ بر اساس این مطلب، فرات بن ابراهیم را می‏توان دست کم، همعصر مشایخ علی بن ابراهیم دانست. به بیان دیگر، کسانی که تا سال‏های دهه نخست قرن چهارم زیسته‏اند، در طبقه شاگردان فرات خواهند بود. در این صورت، نقل مستقیم او از حسین بن سعید ممکن خواهد بود؛ زیرا کسانی که در سال‏های نخستین قرن چهارم وفات یافته‏اند، روایات حسین بن سعید را با یک واسطه نقل می‏کنند.^۴

الحسن بن أبان، عن الحسين بن سعيد»؛ ۲۴ روایت از التوحید، معانی الأخبار، الأمالی، علل الشرایع و ثواب الأعمال.

طریق ۸: «أبی^۱ رحمه الله، قال: حدّثنی سعد بن عبد اللّٰه، عن أحمد بن محمّد بن عيسى، عن الحسين بن سعيد»؛ ۱۰ روایت از ثواب الأعمال، التوحید، علل الشرایع و معانی الأخبار.

طریق ۹: «محمّد بن الحسن بن أحمد بن الوليد رضی الله عنه، قال: حدّثنا محمّد بن الحسن الصفّار، عن أحمد بن محمّد بن عيسى، عن الحسين بن سعيد»؛ ۶ روایت از معانی الأخبار، علل الشرایع، کمال الدین و ثواب الأعمال.

بجز سند نخست، سایر اسناد، طریق به کتاب‏های حسین بن سعید هستند و با طرق نقل کتاب‏های حسین بن سعید مطابقت دارند. اینک به بررسی این طرق و مقایسه آنها با طرق نقل کتاب‏های حسین بن سعید می‏پردازیم:

طریق اوّل

سند اوّل مربوط به تفسیر فرات است که تعداد قابل توجّهی از روایات تفسیری حسین بن سعید را به خود اختصاص داده است. در منابع رجالی، اطّلاعات دقیقی در مورد فرات بن ابراهیم وجود ندارد. با این که در منابع تاریخی و رجالی، سخنی از شاگردی او نزد حسین بن سعید به میان نیامده، او روایات حسین بن سعید را با تعبیر «حدّثنی» نقل می‏کند، که نشان دهنده سماع و شنیدن از استاد است. سماع و شنیدن از استاد، یکی از راه‏های هشتگانه تحمّل حدیث است که بر قرائت حدیث به وسیله استاد برای شاگردان دلالت دارد. البتّه این لفظ در برخی دیگر از راه‏های تحمّل حدیث نیز به کار می‏رود که در هر صورت، نشان از ارتباط مستقیم شاگرد با شیخ دارد.^۲ این، در حالی است که برخی مشایخ فرات، که روایات فراوانی از آنها نقل کرده است، تا حدود سال‏های ۲۹۴ تا ۳۰۰ق زیسته‏اند.^۳ این مطلب، پذیرش ارتباط مستقیم فرات با حسین بن سعید را مشکل