منابع کتاب التفسیر

حسین بن سعید علاوه بر شاگردی و مصاحبت سه امام معصوم (امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام) نزد بسیاری از شاگردان بزرگ امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام نیز به کسب حدیث، فقه، تفسیر قرآن، اخلاق و دیگر معارف پرداخته است. او بیشتر روایات تفسیری خویش را از شماری محدّثان نقل نموده است که در میان آثارشان، کتابی با عنوان تفسیر به چشم نمی‏خورد. حتّی در میان کتاب‏هایی که حسین بن سعید، در طریق نقل آنها قرار دارد، کتابی با عنوان تفسیر نیافتیم. به نظر می‏رسد او روایات تفسیری خویش را با حضور در نزد برخی اساتید و سماع از ایشان فرا گرفته است. از این رو، باید دانسته‏های تفسیری این افراد را منبع تفسیر حسین بن سعید به شمار آورد.

بیشتر روایات تفسیری حسین بن سعید، از اساتید زیر نقل شده:

یک. نضر بن سُويد: نضر بن سويد صيرفى، اهل کوفه و فردی ثقه و صحيح الحديث است.^۱ شیخ طوسی از او در میان اصحاب امام كاظم علیه السلام نام می‏برد.^۲ دارای كتابی به نام «النوادر» است و جماعتی آن را نقل نموده‏اند.^۳ نام او در اسناد احادیث کتب اربعه حدود ۷۲۶^۴ بار آمده^۵ و نزدیک به ۷۴ مورد از احادیث تفسیری حسین بن سعید، به نقل از اوست.

دو. فضالة بن ايّوب: فضالة بن ايّوب اَزدی از اعراب اصیل، ساکن اهواز و به گفته نجاشی در حديثش ثقه و در دينش مستقيم و از اصحاب امام کاظم علیه السلام است.^۶ شیخ طوسی علاوه بر امام کاظم علیه السلام او را در شمار اصحاب امام رضا علیه السلام و فردی ثقه

در فایده نخست خاتمه مستدرک الوسائل، کتاب المؤمن را در شمار منابع مستدرک الوسائل بیان نموده است.^۱ با توجّه به این که سراسر آثار یادشده، مشحون از روایات حسین بن سعید است، به نظر می‏رسد چنانچه نسخه‏ای معتمد از کتاب التفسیر و سایر آثار حسین بن سعید در اختیار ایشان بود، از آن یاد می‏نمودند. افزون بر این، کتاب‏شناس نامی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، تنها به وجود نسخه‏هایی از کتاب الزهد^۲ و کتاب المؤمن^۳ و کتاب البهار^۴ اشاره نموده است.

در گذشته این کتاب همراه با سایر کتاب‏های حسین بن سعید، به صورت مجموعه‏ای نزد علما و محدّثان بوده و همچون سایر آثار او، نقل‏های فراوانی از آن، به کتب اربعه و سایر منابع روایی شیعه راه یافته است. شاهد این مطلب، گزارش‏هايی هستند که نشان می‏دهند شاگردان او تمام کتاب‏های او را که به کتب ثلاثین شناخته می‏شوند انتشار داده‏اند.^۵ برای نمونه شیخ طوسی در شرح حال حسین بن حسن بن ابان، که یکی از افراد مؤثّر در انتشار کتب ثلاثین به شمار می‏آید، می‏نویسد:

حسين بن حسن بن ابان، تمام کتاب‏های حسين بن سعيد را روایت نموده است.^۶

با توجّه به این که کتاب التفسیر جزئی از این مجموعه است، مطالب آن، همانند سایر آثار حسین بن سعید، در مجموعه‏های حدیثی شیعه به صورت پراکنده وجود دارد و می‏توان به بازیابی و احیای مجدّد آن پرداخت.