اندیشه‏ حدیثی حاکم بر مدرسه قم

محدّثان قم، از مخالفان سرسخت اندیشه‏های کلامی برگرفته از عقل و کوشش‏های فکری در پذیرش روایات و دریافت احکام بودند. آنان با وجود دقّت در اخذ روایت از مصادر معتمد، به نصوص روایات تعصّب شدید می‏ورزیدند و راویان احادیث را با حساسیّت فراوان زیر نظر داشتند. آنها با کنترل ضوابط حاکم بر محافل علمی شهر قم، از ورود هر اندیشه‏ای که با مبانی ایشان ناسازگار بود، جلوگیری می‏کردند. به طور کلّی، برخی از اندیشه‏ها و روش‏های برخورد با روایت، از نظر محدّثان قم مردود بود. به همین دلیل، از گسترش آنها در شهرشان جلوگیری و با طرفدارانشان برخورد می‏کردند. بر اساس گزارش‏های موجود، می‏توان به مخالفت جدّی محدّثان قم در این دوران، با روش‏های زیر اشاره نمود:

الف - اندیشه‏های عقلی: محدّثان قم در برخورد با روایات، نه تنها از ورود اندیشه‏های عقل‏گرایانه به شهرشان جلوگیری می‏نمودند، بلکه با شدّت تمام، با صاحبان چنین افکاری به مبارزه برخاستند. سعد بن عبد اللّٰه اشعری قمی - که از فقها و چهره‏های برجسته شهر قم است - کتابی با نام مثالب هشام و یونس نگاشت.^۱ افزون بر این، بسیاری از روایاتی که در مذمّت یونس نقل شده، مربوط به محدّثان شهر قم‏اند،^۲ چنان که مردم این شهر به ستیز جدّی با یونس اهتمام داشتند. زمانی که عبد العزیز بن مهتدی قمی،^۳ در نامه‏ای، از امام جواد علیه السلام در باره یونس پرسید، امام علیه السلام بر اساس نقلی،‏ به او نوشت: «هر چند اهل دیار تو با تو مخالفت ورزند، تو او را دوست بدار».^۴ بر اساس این

بر کرسی استادی حدیث را نخواهد داشت و نمی‏توان از او حدیث اخذ نمود.

به هر روی، تقابل این دو رویکرد سبب شد تا پیروان جریان نص‏گرا، از مجالس درسی جریان عقل‏گرا دوری گزینند و نیازی به اخذ حدیث از ایشان احساس نکنند. در حقیقت، طرفداران گرایش‏های عقلی، با دخالت دادن عقل در فهم دین و نقّادی احادیث و سختگیری در پذیرش پاره‏ای از روایات، زمینه دوری گروه مقابل را فراهم آوردند و ایشان را نسبت به جلسات علمی خود بدبین ساختند.

به طور کلّی، در باره بدگویی طرفداران جریان سنّتی از جریان عقل‏گرا و روگردانی از ایشان به دو عامل می‏توان اشاره کرد:

اوّل: به دلیل طرح اندیشه‏هایی که فراتر از درک عامّه مردم بود و نیز به دلیل مواضعی که گاه پیرامون جایگاه امام از عقل‏گرایان مطرح می‏شد، در عدالت ایشان تردید می‏کردند.

دوم: روش عقلی و عدول از روش سنّتی، موجب شد تا در آنها صلاحیت روایتگری نبینند و آنها را به رعایت نکردن شرایط روایتگری متّهم سازند.

به این ترتیب،‏ به بدگویی از ایشان پرداختند و از روایت ایشان دوری گزیدند. چه بسا راز روگردانی حسین بن سعید از یونس و اشتیاق فراوان او به امثال ابن ابی عمیر و صفوان بن یحیی، همسویی او با جریان سنّتی و مخالفت با جریان عقل‏گرا باشد. در این صورت، اندیشه او نص‏گرایانه است و چندان با ورود گرایش‏های عقلی و تحلیل‏های فکری برای دریافت احکام موافق نیست و در پذیرش روایات، دنباله‏رو جریان سنّتی و طرفدار اخذ حدیث از طریق سماع است. شاهد این مطلب، مهاجرت او به شهر قم و نفوذ آثارش در میان محدّثان مدرسه قم است. یکی از مشخّصه‏های اصلی مکتب حدیثی قم، گرایش شدید به عمل بر طبق ظاهر احادیث و پرهیز از دخالت دادن عقل و اجتهاد در فهم و نقّادی معنای احادیث است.^۱ شناخت اندیشه‏های حاکم بر مدرسه قم در این دوران، ما را با مبانی حسین بن سعید در برخورد با روایت آشنا می‏سازد.