تَنَزّلُ فيهَا المَلائِكَةُ وَ الكَتَبَةُ إلَى السَّماءِ الدُّنيا فَیَكتُبونَ ما يَكونُ في أمرِ السَّنَةِ و ما يُصيبُ العِبادَ، وأمرُهُ عِندَهُ مَوقوفٌ لَهُ و فيهِ المَشيئَةُ؛ فَيُقَدِّمُ مِنهُ ما يَشاءُ و يُؤَخِّرُ مِنهُ ما يَشاءُ، و يَمحو و يُثبِتُ و عِندَهُ اُمُّ الكِتابِ.^۱

در اين شب، خداوند، فرشتگان و كاتبان را به آسمان دنيا مى‏فرستد تا حوادث سال و آنچه را به مردم مى‏رسد، بنويسند. همه حوادث، تابع مشيت الهى هستند. خداوند برخى را جلو و برخى را عقب مى‏اندازد، برخى را محو ‏و برخى را اثبات می‏کند و اصل كتاب، پيش خداوند است.

«لیلة القدر»، یکی از مفاهیم قرآنی است که در این روایت، امام علیه السلام به توضیح آن پرداخته است. نمونه دیگر از این موارد، روایتی از حسین بن سعید است که عمر بن ابان از امام صادق علیه السلام در باره مفهوم قرآنی «مستضعفین» پرسید. امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «مستضعفين كسانى‏ هستند كه تحت ولايت قرار دارند». در این هنگام، راوی پرسيد: كدام ولايت؟ فرمود:

۰.أما إنَّها لَيسَ بِالوَلايَةِ فِي الدّينِ، و لٰكِنَّهَا الوَلايَةُ في المُناكَحَةِ وَ المَوارَثَةِ وَ المُخالَطَةِ، و هُم لَيسوا بِالمُؤمِنينَ و لا بِالكُفّارِ، و مِنهُمُ المُرجونَ لِأمرِ اللّٰهِ عز و جل.^۲

منظور از اين ولايت، ولايت در دين نيست؛ بلكه منظور ولايت در نكاح، ارث بردن از يكديگر و مصاحبت و معاشرت است. اين گونه افراد، نه مؤمن اند و نه كافر، و كارشان با خداست تا با آنان چه معامله‏اى بكند.

یکی دیگر از شکل‏های مفهوم‏شناسی آیه، بیان مصداق منحصر آن است. برخی آیات، دارای ویژگی‏هایی هستند که منحصراً قابل تطبیق بر افرادی خاص اند و دیگران را شامل نمی‏شود برخی روایات با بیان مصداق انحصاری چنین آیاتی، مخاطب را با مراد خداوند از آیه آشنا می‏سازند و از اسرار آن پرده بر می‏دارند. به همین دلیل، این گونه روایات را می‏توان از گونه مفهوم‏ شناسی آیه به شمار آورد. بر اساس نقل حسین بن سعید، امام صادق علیه السلام در باره

تَأمُرُهُم بِما أمَرَهُمُ اللّٰهُ و تَنهاهُم عَمّا نَهاهُمُ اللّٰهُ عَنهُ، فَإن أطاعوكَ كُنتَ قَد وَقَيتَهُم، و إن عَصَوكَ فَكُنتَ قَد قَضَيتَ ما عَلَيكَ.^۱

آنها را امر كن به آنچه خدا امر كرده و نهى كن از آنچه خدا نهى كرده است. اگر اطاعتت كردند، كه تو ايشان را حفظ كرده‏اى و به وظيفه‏ات عمل نموده‏اى، و اگر نافرمانی‏ات كردند، خودشان گنهكارند و تو آنچه را بر عهده داشته‏اى، ادا كرده‏اى.

در برخی موارد، کلام امام، ناظر به تفسیر آیه‏ای است که در بیان ایشان، به صورت مستقیم به آن آیه اشاره نشده است. با این که در این موارد، امام علیه السلام مراد الهی از آیه‏ را بیان نموده، متن آیه در روایت نیامده است. بر اساس روایتی از حسین بن سعید، امام صادق علیه السلام فرمود:

۰.ما كَلَّفَ اللّٰهُ العِبادَ كُلفَةَ فَعِلٌ، ولا نَهاهُم عَن شَيءٍ حَتّىٰ جَعَلَ لَهُمُ الاِستِطاعَةَ، ثُمَّ أمَرَهُم و نَهاهُم، فَلا يَكونُ العَبدُ آخِذاً و لا تارِكاً إلّا بِاستِطاعَةٍ مُتَقَدِّمَةٍ قَبلَ الأَمرِ وَ النَّهيِ، و قَبلَ الأَخذِ وَ التَّركِ، و قَبلَ القَبضِ وَ البَسطِ. ^۲

خداوند، تكليفى را بر دوش بندگانش ننهاده و آنان را از كارى نهى ننموده، مگر اين كه استطاعت آن را در ايشان قرار داده و سپس به امر و نهی آنان پرداخته است. پس بنده‏ای مؤاخذه و رها نمی‏شود، مگر به قدر توانی که بر امر و نهی، گرفتن و گشادن و دستگیری و رهایی مقدّم است.

اين حديث به آيه (لا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفساً إِلَّا وُسعَها)^۳ اشاره دارد و توضیحات امام علیه السلام، ناظر به آن است.

همچنین در برخی موارد، بدون اشاره مستقیم یا غیر مستقیم به آیه‏، به توضیح در باره یک مفهوم یا موضوع قرآنی پرداخته شده است. در روایتی از حسین بن سعید، زمانی که محمّد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام در باره شب قدر پرسید، امام علیه السلام در پاسخ او فرمود: