فرمان خداوند به مسئولیتی اجتماعی است. صرف امر خداوند و تکلیف‏ بودن برای وی انگیزه لازم را می‏سازد و حتی اگر هیچ عامل انگیزشی دیگری در میان نباشد همین عامل، ظرفیت لازم برای ایفای کامل و با دوام مسئولیت‏های اجتماعی را دارد.

نگاه قرآن به مسئولیت‏های اجتماعی چنان‎که از تعبیر «مسئولیت» نیز انتظار می‏رود و پیش‏تر نیز اشاره شد، نگاه وظیفه و تکلیف است؛ لذا گاه باصراحت و به لسان امر و گاه به شکل تلویحی و اشاری به این مسئولیت‏ها می‏پردازد. برای نمونه به ارائه کمک‏های مالی نوع‏دوستانه به نیازمندان و پرداخت وام‏های بدون بهره و آسان به آنان فرمان می‏دهد و می‏فرماید: (أَقْرِضُواْ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا؛^۱ و وام نیکو به خدا دهید». گاه نیز امر به تنش‏زدایی از روابط میان افراد جامعه می‏کند و می‏فرماید: (وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بَینِکُم؛^۲ خصومت‏هایی را که در میان شماست، آشتی دهید).‏

همچنین نسبت به دعوت فرامرزی به نیکی، هدایت و کنترل اجتماعی می‏فرماید: (وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلی الخَیرْ وَیأْمُرُونَ بِالمْعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ؛^۳ باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند).

همچنین نسبت به ازدواج بی‏همسران و تسهیل تشکیل زندگی آنان امر می‏کند و می‏فرماید: (وَأَنکَحُواْ الْأَیامَی مِنکُم؛^۴ بی‏همسران خود را همسر دهید). در آیه‏ای دیگر می‏فرماید: (وَءَاتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ؛^۵ و حقّ نزدیکان را بپرداز، و (همچنین حق) مستمند و وامانده در راه را).

قرآن در کنار این فرامین صریح گاه به شکل اشاری سخن می‏گوید و به عنوان مثال در مقام نکوهش می‏فرماید: (لا تُکرِمُونَ الْیَتِیمَ؛^۶ شما یتیمان را گرامی نمی‏دارید) یا نسبت به

را جبران کند باید بیش از آن مقداری که از جامعه خدمات دریافت می‏کند به جامعه خدمات برساند و لذا همیشه خود را به جامعه بدهکار می‏داند و همیشه نسبت به جامعه احساس دین و وظیفه می‏کند.

به دیگر بیان احسان جامعه را باید با «احسان» پاسخ داد نه اینکه تنها جبران کرد؛ چون جبران به این است که در برابر لطف دیگری، لطفی متقابل صورت گیرد ولی این با احسان فاصله دارد. احسان، زمانی حاصل می‏شود که بعد از جبران، لطفی افزون انجام گیرد.^۱ بنابراین چون جامعه بدون بدهکاری، پیشگام بخشش بوده و پیوسته نیز لطف خود را استمرار می‏بخشد لذا عمده خدمات گیرندگان، پیوسته مدیون جامعه هستند مگر اینکه بتوانند با اقدامات مسئولانه ویژه‏ای جامعه را مدیون خود گردانند.

دو. بیرونی

عوامل انگیزشی بیرونی مساق را می‏توانیم به دو دستهٔ مشوق‏های محیطی و پیامدها تقسیم کنیم.^۲ مراد از مشوق‏های محیطی عوامل محرک بیرونی است که فرد را به سوی انجام مسئولیت‏های اجتماعی سوق می‏دهد. مراد از پیامدها، ثمرات تلخ و شیرینی است که شخص خود از انجام یا ترک مساق تجربه کرده یا توسط دیگران تجربه شده است. مجموع این دو دسته عوامل بیرونی در آیات قرآن کریم (بر اساس استقرای انجام‏شده) عبارت‏اند از:

۱. الزام الهی

مسئولیت‏پذیری اجتماعی مدتی است به عنوان یکی از شاخص‏های جدید در سنجش میزان ترقی جوامع فعلی مطرح شده است؛ درحالی‎که قرآن کریم بسیار پیش‏تر با واقع‏نگری به ابعاد اجتماعی زندگی بشر و جهت مدیریت کلان جامعه، بسته‏ای کامل و دقیق از مسئولیت‏های اجتماعی را ترسیم کرده است که در فصل چهارم ارائه خواهد شد.

آنچه در درجه نخست از بیرون، یک موحد را به مسئولیت‏پذیری اجتماعی وامی‏دارد،