بزرگ باشد؛ زیرا چنین پیوندهایی، در میان افرادی که خویشاوندی آنها به بیش از چهار نسل گذشته برمی‏گردد، چندان قوی نیست.^۱

این در حالی است که از نگاه قرآن کریم همه افراد جامعهٔ ایمانی نسبت به یکدیگر خواهر و برادر هستند؛ لذا لازم است اهل ایمان همان‏گونه که نسبت به گرفتاری، ناکامی و محرومیت خواهر و برادر تنی خود احساس مسئولیت می‏کنند، نسبت به تمامی مؤمنان جامعه خود نیز مسئولیت‏پذیر باشند و نسبت به نیازها و شرایط آنان بی‏اعتنا نباشند.

قرآن کریم با صراحت تمام می‏فرماید: (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ؛^۲ مؤمنان برادر یکدیگرند، پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید). در این آیه «إنما» افادهٔ حصر می‏دهد و بیان می‏کند که مؤمنان با یکدیگر تنها رابطهٔ برادری دارند. بنابراین ایمان، روابط اجتماعی مؤمنان را دگرگون می‏سازد و آن را به روابط برادرانه متحول می‏سازد و در آن منحصر می‏سازد.

روابطی که میان افراد یک جامعه قابل رؤیت است یا عمومی است (که امروزه در هم‏وطن بودن منحصر است) یا جزئی است نظیر همکار بودن، همسایگی، خویشاوندی، دوستی و همکلاسی بودن. بنابراین هر شخصی در جامعه، هم‏وطن دیگری است و در عین حال ممکن است همسایه، همکار، خویشاوند و دوست او نیز باشد. با این همه خداوند سبحان همه این روابط عمومی و جزئی را منحصر در رابطهٔ برادری - که اخص از رابطه خویشاوندی است - نموده است.

پرسشی که در اینجا مطرح می‏شود این است که این حکم به انحصار، یک حکم صرفاً تشریعی و قراردادی است یا یک حکم تکوینی است و ایمان در خارج چنین اقتضا و لازمه‏ای دارد.

بنا بر باور اول، این آیه می‏گوید مؤمنان با یکدیگر جز روابط اُخوت و برادری نباید داشته باشند؛ یعنی هرچند این جمله به صورت ظاهر، جمله خبریه است اما به داعی انشا القا

می‏کنند؛ یعنی حسرت، دل‏زدگی، اضطراب، افسردگی و احساس خسران. خداوند در قرآن می‏فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ؛^۱ کسانی که به آخرت ایمان ندارند، کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم؛ پس همچنان سرگشته می‏مانند).

در نگاه وحیانی، آدمی روزی برانگیخته می‏شود تا شاهد کلیهٔ اعمالش باشد؛ درباره آنها مورد پرسش قرار گیرد و اگر ذره‏ای کار نیک انجام داده پاداش آن را ببیند و اگر ذره‏ای کوتاهی یا بدرفتاری کرده است نتیجهٔ آن را دریافت کند. به این ترتیب هر آنچه را انجام داده است به شکل کامل دریافت خواهد کرد.^۲

البته خداوند خود هشدار داده است که نوع انسان‎ها نسبت به روز محاسبه غفلت دارند و چنان‎که باید آثار این باور در رفتارهایشان بروز نمی‏کند. در قرآن می‏خوانیم: (اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَهُمْ فی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ؛^۳ برای مردم [وقت] حسابشان نزدیک شده است، و آنان در بی‏خبری رویگردان‎اند). بنابراین اعتقاد به نزدیکی محاسبه و بازخواست از تکالیف، در صورت توجه مستمر، سبب فعلیت تام مسئولیت‏پذیری اجتماعی می‏گردد.

۲. باور اخوت اجتماعی

یکی از گرایش‏های انسانی علاقه و محبت به خویشان است. به طور طبیعی هر کس خویشاوندان خود (به‎ویژه خواهران و برادران خود) را دوست دارد و از رنج آنان به شکل ویژه احساس ناراحتی می‏کند. ریشه این تعلق خاطر نیز ممکن است به حب ذات بازگردد؛ چراکه پیوندهای خانوادگی نزدیک، بخشی از هویت و «منِ» اشخاص تلقی می‏گردد.

همین گرایش خویشاوندی است که مسئولیت‏پذیری و همبستگی میان اعضای یک فامیل را افزایش می‏دهد و بر مبنای پیوند خویشاوندی در برابر بیگانگان شدت عمل بیشتری نشان می‏دهند؛ اما اشکال کار در این است که این نوع جوامع فامیلی، اجتماعات کوچکی را تشکیل می‏دهند و جامعه‏ای که بر مبنای خویشاوندی بنا شده باشد، نمی‏تواند چندان