محرومیت را می‏چشند شیرین سازد؛ چنان‎که خداوند در ادامه همین آیات بر عنصر شناخت «نعمت» در فعلیت مسئولیت‏پذیری تأکید می‏کند و می‏فرماید: (وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ؛^۱ و نعمت‎های پروردگارت را بازگو کن!).

همچنین در بسیاری از آیاتی که سخن از لزوم انفاق است، شاهد تعبیر «مِمَّا رَزَقْناهُم/ کُم»^۲ هستیم. خداوند در این قبیل آیات می‏فرماید از آنچه به ایشان (شما) روزی داده‏ایم انفاق می‏کنند (کنید) تا تعریضی باشد به لزوم دستگیری از نیازمندان به عنوان سپاسگزاری آن نعمت‏ها. البته این تعبیر نکات دیگری را نیز می‏رساند که در آینده بررسی خواهد شد.

۴. خدادوستی

گاه دشواری‏های مسئولیت‏پذیری مانعی محکم بر سر عوامل انگیزشی عاطفی و نفع‏گرایانه می‏گردد و تنها چیزی که می‏تواند انگیزش لازم را ایجاد کند یا باورهای درونی است یا گرایش‏هایی است که ریشه‏های اعتقادی دارد. یکی از این گرایش‏ها اعتقاد بنیادین خدادوستی است که از آبشخور ایمان تغذیه می‏کند.

حب به خداوند سبب می‏شود مُحب در پی کسب رضایت محبوب باشد و از نارضایتی او پرهیز کند؛ لذا نه‎تنها دستورها محبوب را گردن نهد، بلکه به سوی هر امری که محبوب از آن خرسند می‏شود (هرچند به آن امر نکرده باشد) اشتیاق یابد.

خداوند در قرآن کریم بستهٔ جامع و مفصلی از مسئولیت‏های اجتماعی را در قالب امر یا به شکل تلویحی بیان کرده است. بنابراین خدادوستی انگیزه‏ای درونی تلقی می‏گردد که احساس مسئولیت اجتماعی را به عرصه ظهور و بروز می‏کشاند، گرچه برای شخص هزینه‏هایی داشته باشد.

خداوند سبحان در قرآن کریم می‏فرماید: (یأَیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَلا یُخافُونَ لَوْمَةَ

خود بی‏اعتنا نخواهد بود و بسته به میزان شناخت، اعتماد به نفس، دغدغه‏مندی و آرمان‏طلبی به مسئولیت‏های اجتماعی اقدام خواهد کرد.

۳. شکرگزاری

یکی از انگیزه‏های دورنی که مقدماتش نیازمند التفات و بیدارسازی است، انجام مسئولیت‏های اجتماعی از سر سپاس نعمت‏های الهی است؛ یا به دیگر بیان خواستن همان نعمت‏هایی است که از آن برخورداریم برای کسانی که فاقد آنها هستند به شکرانه بهره‏مندی و وجود توانایی‏هایی که دیگران از آن محروم‏اند.

انسان‎ها به طور فطری به قدردانی از کسی که به آنها لطفی می‏کند گرایش دارند و در مقام سپاسگزاری، از کلام و رفتارهای مستقیم و غیرمستقیم (نظیر احترام گذاشتن و تکریم) استفاده می‏کنند. تنها نکته‏ای که وجود دارد شناخت صاحب لطف است.

خداباوران به طور طبیعی این ندای درونی را پاسخ می‏گویند و نسبت به آن شناخت کافی دارند. با این همه این احساس فطری در میان نوع خداناباوران یا افراد غافل نیز وجود دارد و آنان نیز به شکرانه بهره‏مندی خویش می‏خواهند افراد محروم را نیز بهره‏مند سازند؛ گرچه دقیقاً نمی‏دانند که از چه کسی بابت بهره‏مندی خود تشکر می‏کنند.

خداوند در سوره ضحی خطاب به پیامبر۶ می‏فرماید: (أَ لَمْ یَجِدْكَ یتِیماً فَآوی * وَوَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدی * وَوَجَدَكَ عائِلاً فَأَغْنی * فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ؛^۱ مگر نه تو را یتیم یافت و پناه داد؟! و تو را گمشده یافت و هدایت کرد، و تو را فقیر یافت و بی‏نیاز نمود؟! حال که چنین است [تو نيز به پاس این نعمت‏ها] یتیم را تحقیر مکن و درخواست‏کننده را از خود مران).

سیاق این آیات نشان می‏دهد که یکی از انگیزه‏های درونی اقدام به مسئولیت‏های اجتماعی (به‎ویژه از نوع انسان‏دوستانه) ویژگی فطری سپاسگزاری است و آدمی با نظر به نعمت‏های الهی در حق خود، خواهان آن است که به شکرانه آنها کام افرادی که طعم