۲. علاقه به خود و سرنوشت خود

حب ذات امری مشترک میان همه انسان‏هاست و چه‎بسا ریشهٔ پنهان و انگیزه زیرین تمامی رفتارهای سلبی و ایجابی آدمی را تشکیل می‏دهد؛ اما نکته مهم در این میان، شناخت و باور اموری است که مستقیم یا باواسطه منافع مادی یا معنوی ذات آدمی را تأمین می‏کند یا بخشی از ذات آدمی تلقی می‏شوند.

یکی از انگیزه‏های درونی مسئولیت‏پذیری اجتماعی که ظهور آن نیازمند کمی تأمل و توجه است، باور این مسئله است که جامعه ظرف زندگی من است و تأثیر مستقیم در بخشی از کامیابی‏ها و یا محرومیت‏های من دارد. امنیت نظامی، اقتصادی، غذایی و اخلاقی ما تا حد قابل توجهی متأثر از امنیت اجتماعی در عرصه‏های یادشده است. بخش درخورتوجهی از منافع شخصی ما در گرو صلاح اجتماع است.

البته به نظر می‏رسد این انگیزه دست‏کم برای غالب افراد جامعه امری درونی نباشد، ولی اندک توجه یا آموزش می‏تواند این نگاه را به انگیزه‏ای درونی تبدیل سازد. قرآن کریم به عنوان اصلی کلی - که در اینجا نیز مصداق دارد - می‏فرماید: (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُم وَإِنْ أَسَأْتمُ فَلَهَا؛^۱ اگر نیکی کنید، به خود نیکی کرده‏اید، و اگر بدی کنید، به خود [بد نموده‏اید.]).

احسان به دیگران (با همه مراتب و مصادیقش) آسیب‏های اجتماعی را کاهش می‏دهد؛ دوستی را در جامعه مستحکم می‏نماید و با گردش نقدینگی سبب تحکیم امنیت و ارتقای سلامت روانی می‏شود. لذا در نهایت همگان را در آثار مثبتش شریک خواهد نمود.^۲ در مقابل، پیامدهای سوء مسئولیت‏گریزی نیز دامنگیر همگان و از جمله شخص مسئولیت‏گریز می‏شود.

همچنین می‏توان گفت سرنوشت فردی انسان‎ها در ارتباط با سرنوشت جمعی آنهاست. گرچه سرنوشت جمعی سلطه جبری ندارد، ولی برای نوع انسان‎ها بستر و زمینه سرنوشت فردی را رقم می‏زند. بنابراین کسی که سرنوشت خودش را دوست دارد، نسبت به جامعه

انبیای الهی در صدر مسئولیت‏پذیران اجتماعی، سطح بالایی از حس دلسوزی و خیرخواهی را دارا بودند. قرآن کریم درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «بیم آن می‎رود که از غصه خود را هلاک کنی»^۱ یا درباره هود نبی علیه السّلام - هنگام گزارش انجام مسئولیت بیداری‏سازی اجتماع - می‏فرماید: (وَاذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ... إِنِّی أَخافُ عَلَیکُمْ عَذابَ یوْمٍ عَظِیمٍ؛^۲ و برادر عادیان را به یاد آور، آن‎گاه که قوم خویش را در ریگستان بیم داد... که: واقعاً من بر شما از عذاب روزی هولناک می‏ترسم). تعبیر برادر (اخا) برای حضرت هود علیه السّلام گویای این نکته است که افراد یک جامعه دست‏کم اخوت در جنس دارند و همنوع هستند؛ لذا به حکم همنوعی باید دلسوز یکدیگر باشند و نسبت به کج‏روی و عدم نفع همدیگر احساس درد کنند.

همچنین خداوند درباره گفت‎وگوی بهشتیان می‏فرماید: (قالُوا إِنَّا کُنَّا قَبْلُ فی أَهْلِنا مُشْفِقین؛^۳ می‏گویند ما نسبت به خانواده خود دلسوز بودیم). اشفاق توجه از روی محبت است که دارای مایه‏های نگرانی درباره محبوب است و وقتی با حرف «فی» متعدی می‏شود، جنبه توجه و عنایت آن پررنگ‏تر می‏شود.^۴ بهشتیان طبق این بیان دلسوز خانواده خویش بودند و لذا به شکلی مسئولانه با آنان معاشرت کردند و در راه تأمین سعادت و نجات آنان گام برداشتند و از نصیحت و هدایت آنان کم نگذاشتند.^۵

چنان‏که مشاهده می‏شود قرآن کریم در این آیه به‎صراحت از شفقت و دلسوزی به عنوان انگیزه‏ای درونی جهت اقدام به مسئولیت اجتماعیِ ارشاد و هدایت سخن گفته است؛ لذا می‏توان از آن اصل شفقت در فعلیت مسئولیت‏پذیری اجتماعی را استخراج کرد.

البته این آیات نگاه هنجاری نیز دارند؛ به این معنا که می‏خواهند بگویند مسئولیت‏پذیری اجتماعی باید دلسوزانه و از سر دیگرخواهی و نوع‏دوستی باشد، نه از سر طمع، جلب منافع اقتصادی، تشفی خاطر، عقده‏گشایی و دیگر انگیزه‏ها.