۷. در صورت کناره‏گیری از مسئولیت‏های جامعه، ما چه پاسخی در برابر خداوند داریم؟ ما چه پاسخی در برابر فرزندان‏مان و نسل‏های آینده داریم؟

د - عوامل انگیزشی مساق

یکی از پرسش‏های مهم این است که اقدام به مسئولیت‏های اجتماعی با چه انگیزه‏ای^۱ و تحت تأثیر چه عواملی صورت می‏گیرد؟ چه محرک‏هایی شخص را وا می‏دارد که نسبت به جامعه، مسائل آن و دیگر انسان‏ها احساس تکلیف نماید و دست‏کم بخشی از امکانات خود را در اختیار دیگران قرار دهد. البته نمی‏خواهیم مسئولیت‏پذیری اجتماعی را در حد یک احساس تقلیل دهیم؛ ولی خشت اول آن نوعی احساس وظیفه در برابر دیگران است.

قرآن عوامل انگیزشی اقدام به مسئولیت‏های اجتماعی را توسعه و تنوع بخشیده است و از آنچه در ابتدا به ذهن می‏رسد فراتر می‏رود تا مسلمانان با توجه ویژه به این امور نسبت به مسئولیت‏های اجتماعی خود فعالانه‏تر اقدام کنند.

در قرآن کریم می‏توان خاستگاه‏های متنوعی را برای فعلیت مسئولیت‏پذیری اجتماعی یافت که به دو دسته کلی تقسیم می‏شوند:

یک: درونی

خاستگاه‏های درونی از درون، افراد جامعه را به تحرک و پویایی در برابر جامعه و دیگر افراد وا می‏دارد و احساس مسئولیت اجتماعی را بیدار و شکوفا می‏کند. البته این خاستگاه‏های درونی نیز یا از جنس میل و گرایش هستند یا از جنس باور و اعتقاد.

الف - امیال

امیال کشش‏ها و گرایش‏هایی درونی، هستند که به دو دستهٔ فطری و اکتسابی تقسیم می‏شوند. این

ارزش هر سختی و گرفتاری‏ای را دارد. بنابراین اگر جامعه‏ای به معنای واقعی، ایمانی و توحیدی شود مسئولیت‏پذیری رشد چشمگیری خواهد کرد.

در پایان این قسمت، جا دارد به این شبهه پاسخ گفت که ممکن است کسی در برابر لزوم مسئولیت‏پذیر بودن در بعد اجتماعی بگوید: مسئولیت‏های اجتماعی سبب اضطراب و به هم خورد «آرامش» من می‏شود. لذا من ترجیح می‏دهم کاری به این امور نداشته باشم!

در پاسخ به این چالش، باید اشاره کرد یکی از عوامل مسئولیت‏گریزی در سطح جامعه و گرایش به «سکوت اجتماعی»، عافیت‎طلبی است که چه بسا به شکل غریزی، در نهاد انسان باشد اما نکات زیر نشان می‏دهد در این‏جا باید جانب عقل را گرفت:

۱. این آرامشِ ناشی از مسئولیت‏گریزی، موجب سلب آرامش از هزاران انسان دیگر می‏شود که به دلیل سکوت و بی‏اعتنایی تو به رنج و زحمت و گاه نابودی می‏افتند و در این صورت وجدان تو نمی‏تواند واقعاً آرامش داشته باشد. با سرزنش‏های وجدانت چه می‏کنی؟

۲. این آرامش، سبب خطای تشخیص و سقوط در هنگام فتنه‏ها می‏شود و در نهایت اضطراب و تشویش ابدی در قیامت را رقم خواهد زد.

۳. از پسِ این تب و تاب مسئولیت‏پذیری، آرامشی ابدی در انتظار توست چنان‎که حضرت امام خمینی رحمه الله در وصیت نامه خود نوشت: «با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و و به سوی جایگاه ابدی سفر می‎کنم».

۴. مسئولیت‏پذیری اجتماعی انسان را در مسیر انسان‏های بزرگ قرار می‏دهد که نامشان برای همیشه به نیکی باقی است و مسئولیت‏گریزی آدمی را در مسیر انسان‏های منفور تاریخ قرار می‏دهد که با سکوت خود سبب برخی فجایع شدند.

۵. فرق آدمی با حیوانان چیست؟! اگر ما نیز تنها به فکر خود باشیم خود را در حد آنان فروکاسته‏ایم.

۶. مسئولیت‏های اجتماعی سبب رشد و ترقی ما می‏شوند و توانایی‏های ما را به فعلیت و منصه ظهور می‏رسانند و در نهایت خرسندی ما از خودمان را در پی خواهند داشت.