۳. عدم کارآمدی تکالیف فردی بدون تکالیف اجتماعی

قرآن مسئولیت‏هایی را بر عهده پیروان خود نهاده است که از آن تعبیر به تکلیف می‏کنیم. برخی از این تکالیف، جنبه فردی دارد و برخی جنبه اجتماعی. نکته جالب توجه در این میان، تلازمی است که بین آن دو دسته وجود دارد و هر یک بدون دیگری مطلوب نیست؛ چراکه قرآن فرد سالم را درون جامعهٔ سالم می‏خواهد؛^۱ زیرا آلودگی هر یک از ظرف و مظروف، اقتضای آلودگی دیگری را فراهم می‏کند؛ یعنی به شکل طبیعی هر کدام که ناپاک باشند، دیگری را می‏آلاید. بنابراین از نگاه وحیانی ظرف و مظروف هر دو باید پاکیزه باشند.

خداوند در سوره ماعون می‏فرماید: (فَوَیلٌ لِّلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یرَاءُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ؛^۲ پس وای بر نمازگزارانی که نسبت به نماز خود سهل‏انگاری می‏کنند، همان کسانی که ریا می‏کنند، و [هنگام درخواست دیگران] وسایل ضروری زندگی را [از آنان] دریغ می‏نمایند!)

نماز عبادتی است که هم باید صرفاً برای خداوند انجام گیرد و هم در کنار آن، رسیدگی به نیازمندان قرار داشته باشد؛ وگرنه انجام عملی است که لوازم آن رعایت نشده است و لذا نه‎تنها موجب تقرب و رستگاری نمی‏شود، بلکه مایه ویل و عذاب است. در این آیه سهل‏انگاری در نماز بر عدم توجه به لوازم نماز تطبیق شده و یکی از این لوازم «رفع نیازهای همسایگان» است.

افزون بر این آیه، در آیات فراوانی میان نماز به عنوان رکن تکالیف فردی و زکات (انفاق) به عنوان رکنی از ارکان مسئولیت‏های اجتماعی جمع شده است تا تلازم و همبستگی این دو فهمانده شود.^۳

نماز ارتباط با خالق است و کمک مالی به نیازمندان ارتباط با مخلوق است؛ بنابراین نمازگزار واقعی کسی است که با مردم جامعه خود نیز ارتباطی مسئولانه دارد؛ چنان‎که طبق

رفتارهای پسندیده‏ای نظیر حمایت از اقشار ضعیف و مدارا با مردم - به عنوان بخشی از مسئولیت‏های اجتماعی - است.^۱ بنابراین می‏توان گفت طبق این آموزه وحیانی ترک مسئولیت‏های اجتماعی سبب فساد و سرنگونی جوامع است و در واقع عوامل انحطاط جامعه به سبب مسئولیت‏گریزی اجتماعی وجود یا فرصت تخریب می‏یابند.

قرآن در آیه‏ای دیگر خطر ترک مسئولیت‏پذیری اجتماعی را تذکر می‏دهد و آن را مساوی با خودزنی معرفی می‏کند و می‎فرماید: (وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلا تُلْقُوا بِأَیدِیَکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ؛^۲ و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید!)

با عنایت به سیاق، مراد این است که عدم مسئولیت‏پذیری در برابر تأمین مالی جبهه‏های نظامی برابر با خودزنی است؛ چنان‎که این آیه درباره جبهه‏های فرهنگی نیز مصداق دارد و کوتاهی در تأمین مالی آنها نیز سبب هلاکت جوامع خواهد شد.

بنابراین وقتی مسئولیت‏پذیری اجتماعی، حیات‏بخش جامعه و مانع هلاکت آن است می‏توان مسئولیت‏پذیری اجتماعی را نسخهٔ قرآنی برای حل آسیب‏های اجتماعی دانست که موجب مرگ جامعه می‏شوند. دنیای غرب برای کاستن از مشکلات اجتماعی نظیر فقر، بیکاری، تبهکاری، شکاف طبقاتی و تزلزل خانواده، شرکت‏های تجاری و بازرگانی را مورد توجه قرار داده و جامعه را نسبت به حل این مشکلات توسط شرکت‏های اقتصادی متوقع نموده است؛ درحالی‎که از دیدگاه قرآنی حل این معضلات در دست خود افراد جامعه است و آنان هستند که باید مسئولیت خود را برعهده بگیرند و ایفای نقش کنند.

با توجه به نسخه بشری، شرکت‏های تجاری که در نهایت به فکر افزایش سود خود از طریق کسب اعتبار، شهرت و محبوبیت ناشی از مسئولیت‏پذیری هستند یا تحت فشار افکار عمومی و رسانه‏ها قرار دارند، به شکلی ریاکارانه، طمع‏ورزانه و سوداگرایانه به این امور می‏پردازند؛ درحالی‎که در نسخهٔ وحیانی، انسان‏ها با انگیزه غیرمادی و کسب رضایت الهی نقش‏آفرین هستند؛ لذا با مسئولیت‏پذیری‏ای بادوام، مستحکم، بدون طمع و مؤثر روبه‏رو هستیم.