53
مدل مسئولیت پذیری اجتماعی قرآن

در این آیه نیز پیکار در راه خدا و شهادت، داد و ستدی درخور بشارت شمرده شده است؛ چراکه در آن می‏توان به بهای جان، بهشت ابدی را در جهان آخرت خرید.

صاحب تفسیر المیزان با برداشت از آیات قرآن می‏نویسد:

آدمی در مسیر حیاتش به سوی هر هدفی که حرکت می‏کند در واقع تنها به غرض منفعت شخصی و سعادت زندگی‏اش است؛ اگرچه در ظاهر به برخی امور که نفعش به دیگران می‏رسد دست می‏زند. خداوند متعال می‏فرماید: (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها؛۱ اگر نیکی کنید، به خود نیکی کرده‏اید، و اگر بدی کنید، به خود [بد نموده‏اید]).۲

ممکن است این نگاه قرآن تأییدی بر فایده‏گرایی۳ تلقی شود؛ اما منفعت‏گرایی قرآنی در چند نقطه با آن متفاوت است. از نگاه قرآن قلمرو منفعت محدود به منافع ناپایدار و لذت‏های زودگذر این دنیا نیست؛ بلکه منفعت اعم از مادی و معنوی است چنان‎که اعم از دنیوی و اخروی است و این منافع متنوع به لحاظ اولویت در یک سطح نیستند. از نگاه قرآن منافع اخروی به دلیل کیفیت بسیار بالاتر و دوام همیشگی، بسیار بسیار برتر از منافع مادی و زودگذر دنیوی هستند و بلکه اصلاً قابل مقایسه با منافع دنیوی نیستند. زیاده‏خواهی و طمع در منافع معنوی و اخروی مطلوب است؛ درحالی‎که طمع در منافع مادی و دنیوی بسیار نکوهیده است. ترجیح منافع دنیوی بر منافع اخروی خسارت محض است. برای رسیدن به منافع اعم از مادی و معنوی باید از راه صحیح و پسندیده استفاده کرد.

به شکل خلاصه منفعت‏گرایی قرآنی از طرفی، لذت‎طلبی و منفعت‎طلبی دنیوی را کنترل و مدیریت می‏کند و از دیگر سو، قلمرو منافع را بسیار گسترش می‏دهد و اولویت را به منافع معنوی و اخروی می‏دهد.۴

1.. اسراء: ۷.

2.. طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۱۶۵.

3.. Utilitarianism

4.. گفتنی است که منافع مادی (همچون سلامتی و ثروت) گاه مقدمه منافع معنوی (همچون اجر اخروی) هستند ولی منافع معنوی مقدم بر منافع مادی هستند.


مدل مسئولیت پذیری اجتماعی قرآن
52

می‏کند و در آیات مختلفی آن را در خدمت اهداف بلند خود به کار می‏گیرد. گویی قرآن می‏پذیرد که آدمی دارای غریزهٔ فایده‏گرایی و لذت‏طلبی است؛ لذا از این خوی غریزی آدمی استفاده می‏کند. تعابیر قرآنی «تجارت، اجر، اشتراء، بیع، ربح و... » برای حیات دنیوی و انجام اعمال صالح، شناسه‏هایی برای این نگرش هستند.۱

خداوند در یکی از آیات قرآنی می‏فرماید: (إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیةً یرْجُونَ تجِارَةً لَّن تَبُورَ * لِیُوَفِّیهُمْ أُجُورَهُمْ؛۲ در حقیقت، کسانی که کتاب خدا را می‏خوانند و نماز برپا می‏دارند و از آنچه بدیشان روزی داده‏ایم، نهان و آشکارا انفاق می‏کنند، امید به تجارتی بسته‏اند که هرگز زوال نمی‏پذیرد تا [خداوند] پاداششان را تمام بدیشان عطا کند).

در این آیه خداوند انگیزه کسانی را که نهانی و آشکارا انفاق می‏کنند، امید به تجارتی کسادناپذیر معرفی می‏کند که پاداشی تمام نصیب آنان می‏کند. طبیعی است که هر کس در تجارت به انگیزهٔ کسب منفعت دست به داد و ستد می‏زند. بنابراین انفاق به دیگران می‏تواند با انگیزه‏ای کاملاً خودگرایانه انجام شود. البته روشن است که این خودگروی، مستلزم باور به معاد و جهانی دیگر است و می‏توان آن را خودگروی دوراندیشانه قلمداد نمود.

همچنین در قرآن کریم می‏خوانیم: (إِنَّ اللَّهَ اشْترَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یقَتِلُونَ فی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیَقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیهِ حَقًّا فی التَّوْرَئةِ وَالْانجِیلِ وَالْقُرْءَانِ وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ وَذَٰلِكَ هُوَالْفَوْزُ الْعَظِیم؛۳ خداوند از مؤمنان، جانها و اموالشان را خریداری کرده، که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد؛ (به این گونه که:) در راه خدا پیکار می‏کنند، می‏کشند و کشته می‏شوند؛ این وعده حقّی است بر او، که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده؛ و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟! اکنون بشارت باد بر شما، به داد و ستدی که با خدا کرده‏اید؛ و این است آن کامیابی بزرگ!).

1.. ر.ک: بقره: ۱۶؛ فاطر: ۲۹؛ توبه: ۱۱۱.

2.. فاطر: ۲۹ ـ ۳۰.

3.. توبه: ۱۱۱.

  • نام منبع :
    مدل مسئولیت پذیری اجتماعی قرآن
    موضوع :
    موضوع
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    19/08/1400
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2148
صفحه از 394
پرینت  ارسال به