لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَءَاتُواْ الزَّکوة؛^۱ و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی‏اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگویید؛ نماز را برپا دارید؛ و زکات بدهید).^۲

از ده پیمانی که خداوند در آیات ۸۳ و ۸۴ سوره بقره از بنی‏اسرائیل گرفت، هشت مورد آن مسئولیت‏های اجتماعی و دو مورد آن مسئولیت‎های فردی است.

حال پرسش این است که این تکالیف اجتماعی از چه نوع پیمان‏هایی هستند؟ برای پاسخ به این پرسش باید به تحلیل حضور اختیاری در جامعه و تداوم آن پرداخت.

پذیرش حضور در هر جمعی، به معنای قبول شماری تکالیف جمعی است که تعهدات نانوشتهٔ جمعی تلقی می‏گردد. بنابراین حضور اختیاری در جمعی خاص و تداوم آن، نوعی پیمان و عهد نانوشته درباره تعهداتی نانوشته است.

قبول حضور در جامعه و تن‏ دادن به عنوان «شهروند یک جامعه» نیز به معنای پذیرش پاره‏ای تعهدات نانوشته اجتماعی و تعهد عملی در برابر آنهاست. از جمله مهم‎ترین این تعهدات نانوشته، مسئولیت‏پذیری در برابر مسائل اجتماعی است.

گفتنی است قرآن کریم درباره عهدمداری تأکید ویژه‏ای دارد^۳ بنابراین مسئولیت‏پذیری اجتماعی به عنوان عهدی نانوشته، مورد تأکید فراوان قرار خواهد گرفت.

۴. گره‏خوردن مسئولیت‏های فردی با مسئولیت‏های اجتماعی

در نگاه وحیانی تکالیف عبادی فردی بدون انجام مسئولیت‏های اجتماعی نه‎تنها ارزش ندارند، بلکه مایه شدت سرزنش انسان هستند؛ درحالی‎که اهتمام به خدمات اجتماعی مصداق عمل صالح و میدان سبقت و همکاری است.

خداوند در سوره ماعون می‏فرماید: (فَوَیلٌ لِّلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ

ادعا کرد که ارزش آن به سبب ارزش آن ریشه‏ها باشد که سبب انعکاس مسئولیت‏پذیری در اندیشه و عمل افراد می‏گردند. با این حال در صحنهٔ عمل آنچه حس ارزشمندی عامل یا ناظر را برمی‏انگیزاند، خود عملِ مسئولانه است. بنابراین از این نگاه به نظر می‏رسد که ارزش مسئولیت‏پذیری اجتماعی، استقلالی است و این ارزش از نقشی که آن در رفع مشکلات جامعه و رشد و ترقی مادی و معنوی آن دارد، حاصل می‏شود.

قرآن کریم هم به ریشه‏های عمل مسئولانه اشاره کرده و هم نفس اعمال مسئولانه را تمجید نموده است. برای نمونه خداوند از سر تکریم، درباره مسئولیت‏پذیری اجتماعی انصار در برابر مهاجران که خانه و اموال خود را در مکه رها کرده و به مدینه مهاجرت نموده بودند، می‏فرماید: (یؤْثِرُونَ عَلی أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بهِمْ خَصَاصَةٌ؛^۱ هرچند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد، مهاجران را بر خودشان مقدم می‏دارند). اما خداوند قبل از این کلام آنان را چنین توصف می‏کند: (یحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیهْمْ؛^۲ درحالی‎که هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده [= مهاجران] دوست می‏دارند). یعنی عامل ایجابی که سبب ایثار انصار شده است و باید از آن نیز تجلیل شود محبت آنان به برادران ایمانی خود (انصار) است.

در آیات بیانگر ارزشمندی مسئولیت‏پذیری اجتماعی نیز از نفس مسئولیت‏های اجتماعی تجلیل می‏شود. بنابراین می‏توان نگاه قرآن را نگاهی ترکیبی دانست که هم به ریشه‏های مسئولیت‏پذیری ارزش می‏دهد و هم به خود اعمال مسئولانه.

۳. پیمانی نانوشته بودن مسئولیت‏پذیری اجتماعی

قرآن کریم گاه از برخی مسئولیت‏های اجتماعی امت‏های گذشته با تعبیر «میثاق» یاد کرده است که تلویحاً نشان می‏دهد از نگاه این کتاب آسمانی مسئولیت‏های اجتماعی نوعی میثاق و عهد هستند.

خداوند هنگام یادکرد ده فرمانی که به بنی‏اسرائیل داده است می‏فرماید: (وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنی إِسْرَءِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَینِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَقُولُواْ