نکته است که حق نیازمندان ریشه در انسانیت آنان دارد و یک مسلمان در برابر نیازمندان غیرمسلمان نیز (به حکم همنوعی با او) مسئولیت دارد.

افزون بر این شیوه‏ها، گاه خداوند با توبیخ کسانی که نسبت به مسئولیت‏های اجتماعی بی‏اعتنا بودند نشان می‏دهد که اقدام به آنها امری الزامی است. به عنوان نمونه می‏فرماید: (فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیةٍ ینْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ؛^۱ پس چرا از نسل‏های پیش از شما فرزانگانی نبودند که [مردم را] از فساد در زمین باز دارند؟).

وقتی همگان نگاهی مسئولانه و نه داوطلبانه (نگاهی از جنس وظیفه نه از جنس لطف و احسان یا حق) به مسئولیت‏های اجتماعی داشته باشند، ضمانت اجرایی آنها تأمین می‏شود و جامعه به‎سرعت از برکات مسئولیت‏پذیری اجتماعی همگانی منتفع می‏شود؛ چنان‎که بار این مسئولیت‏ها بر دوش همه افراد جامعه توزیع می‏گردد. لذا مسائل کلان اجتماعی که تعاون همگانی را می‏طلبند و اموری دشوار و سنگین هستند حل می‏شوند. چنان‎که حضور همگانی سبب دلگرمی عمومی و هم‏افزایی اراده‏ها می‏شود و سبب تقویت متقابل و استحکام انگیزه‏های افراد نیز می‏گردد.

۲. ارزش بودن مسئولیت‏پذیری اجتماعی

یکی از پرسش‏هایی که می‏تواند بُعدی از ابعاد مساق را نشان دهد این است که آیا مسئولیت‏پذیری اجتماعی یک ارزش و امری معقول است؟ اگر پاسخ مثبت است، آیا ارزش آن قائم به امری دیگر همچون محبت یا فایده شخصی و یا... است یا ارزش استقلالی دارد؟

پاسخ قرآن به پرسش نخست مثبت است؛ چراکه هر نوع فرمانی در ضمیر خود این پیام را دارد که «مأمور به» امری ارزشمند است؛ بنابراین تلاش برای تحقق آن ارزشمند خواهد بود. همچنین هرچه امر با تأکید بیشتر، با تکرار بیشتر و از سوی آمری بالاتر بیان شود، آن پیام با صدای بلندتری اعلام می‏شود. خداوند در قرآن می‏فرماید: (إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإِیتاءِ ذِی الْقُرْبی؛^۲ به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن [به دیگران] و ادای

۱. الزامی بودن

از نگاه قرآن، ایفای مسئولیت‏های اجتماعی امری آزاد و کاملاً داوطلبانه نیست که هر گاه شخص میل به ایفا نداشت یا منافع شخصی او به خطر افتاد از ادامه مسیر سر باز زند؛ بلکه از نگاه وحیانی مسئولیت‏های اجتماعی دارای «الزام الهی» است که از مطالبهٔ خداوند سرچشمه می‏گیرد و چه‎بسا بتوان آن را تأکیدی بر «الزام اجتماعی» دانست که ناشی از انتظاری است که جامعه از فرد نسبت به انجام مسئولیت‏های اجتماعی دارد و می‏توان آن را با الهام از آیات قرآن «میثاق اجتماعی»^۱ نامید.

خداوند گاه با ساختار امر - که ظهور در الزام است - مسلمانان را به مسئولیت‏های اجتماعی‏شان متذکر شده است. به عنوان نمونه در سوره مزمل می‏فرماید: (أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنا؛^۲ وام نیکو به خدا دهید). گاه با ساختار نهی آنان را از مسئولیت‏گریزی اجتماعی منع می‏کند. برای مثال می‏فرماید: (فَأَمَّا الْیتِیمَ فَلا تَقْهَرْ * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ؛^۳ با یتیم تندی مکن و سائل را از خود مران). گاه نیز از تعبیر «حق دیگران» سخن می‏راند و می‏فرماید: (وَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ؛^۴ و حقّ نزدیکان را بپرداز، و [همچنین حق] مستمند و واماندهٔ در راه را [بپرداز]). یا باز می‏فرماید: (وَفِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛^۵ و در اموال آنها حقّی برای سائل و محروم است).

جالب است که همگی آیاتی که سخن از حق نیازمندان، حق خویشاوندان، حق محرومان و حق درراه‏ماندگان دارد، همگی مکی هستند؛ یعنی زمانی که هنوز حکومت اسلامی تشکیل نشده بود، ولی جامعه اسلامی در قالب یک جامعهٔ خرد، زیردست، تحت ظلم و فقیر، درون جامعهٔ حاکم و ثروتمند مشرکان مکی شکل گرفته بود. همچنین در این آیات پیوندی میان «حق» نیازمندان و محرومان و «ایمان» آنان وجود ندارد؛ لذا گویای این