نتایج و پیشنهادها

الف - یافته‏ها

بر اساس مطالعه و ژرف‏کاوی حدود ۱۵۰ آیه در قلمرو مسئولیت‏پذیری اجتماعی و بر پایه تلاش برای ترسیم مدل قرآنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی و نیز استخراج نظریه قرآن در این زمینه، گزاره‏های زیر به دست آمد:

«مسئولیت‏پذیری اجتماعی افراد» به عنوان مهارت هدایت نگرش، احساس و رفتار برای بهبود سعادت و رفاه همنوعان و حضور مؤثر در صحنه‏های اجتماعی در قرآن کریم به گستردگی مورد توجه قرار گرفته است که نشان از اهمیت و نقش آن در تکامل انسان و جامعه دارد.

از نگاه قرآن ایفای مسئولیت‏های اجتماعی امری آزاد و کاملاً داوطلبانه نیست که هر گاه شخص میل به ایفا نداشت یا منافع شخصی او به خطر افتاد از ادامه مسیر سر باز زند؛ بلکه انتخاب زندگی در جامعه، قبول پیمانی نانوشته است مبنی بر لزوم مسئولیت در برابر نسل‏های قبل، حاضر و آینده است.

همچنین از منظر وحیانی مسئولیت‏های اجتماعی متوجه افراد جامعه (فردی یا جمعی) است؛ یعنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی خصلتی که متکفل اصلی آن انسان‏ها هستند نه شرکت‏های اقتصادی یا نهادهای حکومتی.

قرآن کریم عوامل انگیزشی مسئولیت‏پذیری اجتماعی را به سه دسته امیال، اعتقادات و اهرم‏های بیرونی نظیر تشویق، تهدید، الگودهی و فشاراجتماعی تقسیم می‏کند و این می‏فهماند که اگر بخواهیم نرخ مسئولیت‏پذیری اجتماعی را بالا ببریم باید روی تقویت این عوامل سرمایه‏گذاری کنیم.

عبارت‏اند از: عوامل انگیزشی، مسئولیت‏ها، نتایج، برایند نهایی.

عوامل انگیزشی نقش موتور محرک را دارند و هر چه قدرت بیشتری داشته باشند کل سیستم، کیفیت و نتایج مطلوب‏تری به همراه خواهند داشت. این عوامل مجموعه‏ای از باورها، گرایش‏ها و اهرم‏های بیرونی هستند که در این میان باورها از دو بخش دیگر انرژی بیشتری تزریق می‏کنند.

باورهای انگیزشی عبارت‏اند از: باور به معاد، پذیرش برادری اجتماعی، یک‏تن‏انگاشتن جامعه و باور به بدهکاری اجتماعی. گرایش‏های انگیزشی نیز عبارت‏اند از: خیرخواهی فطری، حب خدا و دستورهای او، قدرشناسی، علاقه به خود. اهرم‏های بیرونی نیز عبارت‏اند از: فشار اجتماعی، الزام دینی، تشویق و تهدید بیرونی و الهام‏بخشی الگوهای مثبت و منفی.

انرژی حاصل از عوامل انگیزشی در شش ریل اصلی جاری می‏شوند که همان عرصه‏های اصلی مسئولیت‏های اجتماعی قرآنی هستند و تحقق رفاه نسبی، همبستگی عمومی، فرهنگ مترقی، عدالت، حکومت اسلامی و امنیت را مد نظر دارند.

عملیاتی شدن مسئولیت‏های نهفته در این شش بستر کلی، سبب حل آسیب‏های اجتماعی، تأمین نیازهای بنیادین جامعه و استیفای حقوق افراد جامعه می‏شود. بنابراین به طور طبیعی مسیر تکامل و پیشرفت فرد و جامعه به نیکی طی می‏شود و جامعه ایدئال کم‏کم ساخته خواهد گرفت و در همین مسیر حرکت خواهد کرد. لذا از نگاه وحیانی راه رسیدن جامعه اسلامی به مدینه فاضله، «مسئولیت‏پذیری اجتماعی» با مختصات و مبانی قرآنی آن است؛ و این همان نظریه مسئولیت‏پذیری اجتماعی قرآنی است.

مختصات وحیانی مسئولیت‏پذیری اجتماعی (افزون بر هندسه‏ای که از مسئولیت‏های اجتماعی ارائه می‏دهد) عبارت‏اند از: ۱. الزام، ۲. عهده‏داری افراد، ۳. داشتن مراتب، ۴. تکمیل عبادات فردی، ۵. اخلاص، ۶. امتداد زمانی، ۷. ارزشمندی، ۸. میثاق اجتماعی.

مهم‏ترین مبانی قرآنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی نیز عبارت‏اند از: ۱. اختیار انسان، ۲. اصل مسئولیت انسان، ۳. حتمی بودن سؤال از مسئولیت، ۴. رجحان منافع جمعی بر منافع فردی، ۵. امکان اثرگذاری بر جامعه، ۶. ارتباط مستقیم سعادت اجتماعی با سعادت فردی.