منافع فردی، ۵. امکان اثرگذاری بر جامعه، ۶. ارتباط مستقیم سعادت اجتماعی با سعادت فردی. این مبانی نیز به‏تفصیل در فصل سوم بررسی شد.

بنا بر نظریه مسئولیت‏پذیری اجتماعی قرآنی، جامعه ایمانی زمانی که به سمت مسئولیت‏پذیری اجتماعی گرایش یابد و از پوسته خودخواهی به فضای دیگرخواهی ورود کند، در مسیر رسیدن به جامعه آرمانی قرار می‏گیرد و زمانی که مسئولیت‏پذیری اجتماعی در آن کم رنگ و در حاشیه قرار گیرد، از مدینه فاضله دور و دورتر می‏شود.

استفاده از تعبیر «مسیر» گویای این واقعیت است که مسئولیت‏پذیری اجتماعی مورد نظر قرآن راهی است که باید به‏تدریج طی شود؛ ولی سرانجام، رهپویان خود را به سرمنزل آرمان‏شهر قدسی می‏رسانند و زمان مورد نیاز نیز بستگی به‎ سرعت آنان دارد. با این همه مسیر مسئولیت‏پذیری بر خلاف مسیرهای جغرافیایی با رسیدن به مقصد به اتمام نمی‏رسد بلکه در این‏جا بقای مقصود نیز در گرو تداوم طی مسیر است.

همچنین این نظریه نشان می‏دهد قرآن آنچه را ذاتاً یک اندیشه تخیلی قلمداد می‏شده و به آن «اُتوپیا»، یعنی سرزمین ناموجود یا شهر بی‏مکان گفته می‏شده، دست‏یافتنی دیده است و مسیر دستیابی به آن را در طرح جامع مسئولیت‏پذیری اجتماعی خود ارائه کرده و برنامه تحقق آرمان‏شهر اسلامی را در دست مسلمانان قرار داده است. جالب آنکه آنان را مکلف ساخته این شهر آرمانی را بسازند و حتی ایمان (عنصری کانونی در اندیشه اسلامی) را به آن گره زده است و تلاش برای ساخت چنین جامعه‏ای را گواه راستی ایمان می‏داند. حتی چه‎بسا بتوان ادعا کرد برنامه نرم‏افزای آرمان‏شهر مهدوی، همین نسخه قرآنی است و تنها اتفاقی که در عصر ظهور روی می‏دهد این است که این نسخه وحیانی به شکل کامل و دقیق عملیاتی می‏شود.

این درحالی است که در نگاه اندیشمندان شرق و غرب اتوپیا همیشه یک رؤیای شیرین بوده و عمدتاً از نگاه خود به توصیف ویژگی‏های آن بسنده کرده‏اند و کمتر برنامه‏ای جامع برای تحقق آن ارائه داده‏اند. در واقع آنچه تمام این آرمان‏شهرهای توصیفی را جنبه غیرعملی، وهمی و پنداری می‏دهد و تقریباً در تمام آنها نیز مشترک است، این است که طراح غالباً دنیای آینده را بدون واسطه بر روی دنیای حال می‏نهد و مدینه فاسده را بی‏واسطه به مدینه فاضله مربوط

و عدم تأمین صحیح و کامل نیازهای مردم در جامعه است؟ بنابراین زمانی که امنیت برقرار، آسیب‏های اجتماعی درمان و نیازهای جامعه و مردم تامین شود باید شاهد ظهور جامعه ایدئال بود. چون مقتضی، تام و موانع مفقود است.

نظریه مسئولیت‏پذیری اجتماعی قرآنی

مطالعه قرآنی موضوع در فصل‏های گذشته و نیز مدل قرآنی کنونی، کاشف از یک نظریه قرآنی درباره مسئولیت‏پذیری اجتماعی است که می‏توان آن را چنین تقریر کرد: «مسئولیت‏پذیری اجتماعی مورد نظر قرآن، مسیر رسیدن جامعه اسلامی به آرمان‏شهر قدسی است».^۱

مراد از مسئولیت‏پذیری اجتماعی مورد نظر قرآن (مساق)، مسئولیت‏پذیری اجتماعی با مختصات و مبانی است که در قرآن ترسیم شده است. مختصات وحیانی مسئولیت‏پذیری اجتماعی (افزون بر منشور انواع مسئولیت‏های اجتماعی قرآنی) عبارت‏اند از: ۱. الزام، ۲. عهده‏داری افراد، ۳. داشتن مراتب، ۴. تکمیل عبادات فردی، ۵. اخلاص، ۶. امتداد زمانی، ۷. ارزشمندی، ۸. میثاق اجتماعی.

بنابراین از نگاه قرآن مسئولیت‏پذیری اجتماعی، امری الزامی (و نه داوطلبانه)، فردمدار (و نه بر عهده شرکت‏های تجاری)، ارزشمند، تکمیل کننده عبادات فردی، برای کسب رضایت الهی، به عنوان میثاق اجتماعی نانوشته در برابر گذشتگان، هم‏عصران و آیندگان تلقی می‏شود که از گرایش و نیت افراد آغاز می‏شود و تا ترجیح مطلق دیگران بر خود را دربرمی‏گیرد. البته توضیحات بیشتر و اثبات این مختصات در فصل دوم گذشت، چنان‎که انواع مسئولیت‏های اجتماعی قرآنی نیز در فصل چهارم به‏تفصیل بررسی شد.

مهم‏ترین مبانی قرآنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی نیز عبارت‏اند از: ۱. اختیار انسان، ۲. اصل مسئولیت انسان، ۳. حتمی بودن سؤال از مسئولیت، ۴. رجحان منافع جمعی بر