زراعتی است که جوانه‏های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نموّ و رشد کرده که دهقانان را به شگفتی وامی‏دارد)‏.

مسلمانان در سوره فتح، پس از وعده فتح قریب (صلح حدیبیه)، در پایان سوره چند وعده پیروزمندانه دیگر نیز دریافت می‏کنند؛ از جمله همین بخش از آیه پایانی سوره. در اینجا نوید جامعه‏ای داده می‏شود که الگوی جهان است؛ یعنی «جامعه الگوی جهانی» که همگان را مجذوب خود ساخته و چنین جامعه‏ای در نتیجه تربیت قرآنی شکل گرفته ‏است؛ لذا دستورها و تکالیف فردی و اجتماعی قرآن کریم چنین دستاورد نهایی‏ای به همراه خواهند داشت.

اما در تحلیل این امر می‏توان گفت: در جامعه‏ای که مقررات اسلامی حاکم باشد و افراد آن به شش محور مسئولیتی مدل قرآنی توجه داشته باشند، از درون بسیار نیرومند می‏شوند؛ چراکه از طرفی با احسان به خویشاوندان، خانواده‏ها و اقوام به عنوان واحدهای سازنده اجتماع تقویت می‏گردند و با احسان به دیگر انسان‏ها آنچه در محیط خانوادگی حل نشده پوشش داده می‏شود. تقویت همبستگی اجتماعی و ارتقای فرهنگی، موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‏گردد. در کنار این همه، جامعه‏دوستی و مشارکت اجتماعی افراد، جامعه را در امور اداره کشور، رفع مشکلات و ساختن جامعه مطلوب سهیم و صاحب نقش می‏گرداند و انگیزه‏های اصلاحی و پیش‏برنده را حفظ می‏کند. مشارکت سیاسی و تقویت رهبری جامعه نیز سبب قدرت‏نمایی جامعه در برابر بیگانگان و افزایش قدرت بازدارندگی کشور اسلامی می‏شود. همچنین ظلم‏ستیزی جامعه را در برابر تهدیدات بیرونی محافظت می‏کند. بنابراین از سویی جامعه در برابر تهدیدات داخلی و بیرونی مصونیت می‏یابد و هیچ تهدید نرم و سختی مسیر پیشرفت آن را کند نخواهد کرد و از سوی دیگر هم‏افزایی و مشارکت اجتماعی سوخت لازم برای طی این مسیر را فراهم می‏آورد.

افزون بر این تحلیل، می‏توان پرسید با وجود قوانین الهی که صدر تا ذیل حیات انسان مسلمان را منضبط می‏کند، چه چیزی مانع تحقق جامعه آرمانی و مطلوب اسلامی می‏گردد؟ آیا جز تهدیدات بیرونی، آسیب‏های اجتماعی (از جمله عدم پایبندی به مقررات)

و تربیت اخلاقی و معنوی مسئولیت‏پذیران اجتماعی است. در واقع مساق یک کارگاه انسان‏سازی و کلاس عملی اسلام برای تکامل است. این کارگاه خُلق و شخصیت آدمی را صیقل می‏دهد و زمینه سعادت ابدی را رقم می‏زند.

از این دریچه می‏توان ادعا کرد که مسئولیت‏های اجتماعی از نگاه قرآن یکی از ابزارهایی است که حقوق معنوی و اخلاقی انسان‏ها را تأمین می‏کند. البته این حقوق غیر از حقوقی است که در بخش قبل مطرح شد. آن حقوق شامل همه افراد جامعه می‏گردد؛ خواه به مساق اقدام کنند و خواه بی‏اعتنا باشند. یعنی حتی مسئولیت‏گریزان، با مساق به حقوق خود در جامعه می‏رسند؛ اما این حقوق، ویژه مسئولیت‏پذیران اجتماعی است؛ یعنی به اندازه اقدام به مساق به حقوق معنوی خود می‏رسند.

تأمل در انواع مسئولیت‏های اجتماعی وحیانی، بیانگر استیفای این حقوق معنوی است: ۱. حیات طیبه، ۲. سعادت، ۳. رشد معنوی، ۴. لذت معنوی، ۵. اخلاق حسنه، ۶. رهایی از رذایل اخلاقی، ۷. رشد روانی و شخصیتی، ۸. آرامش روحی، ۹. پاداش الهی.

البته چه‎بسا بتوان با تأمل بیشتر موارد دیگری را به این فهرست افزود.

در پایان، نگاهی به کارکردهای کلان مساق و عناوین فرعی آن نشان می‏دهد که مسئولیت‏های اجتماعی از نگاه وحیانی، غالباً در خدمت ساختن دنیایی آباد است و ازاین‎رو جوامع سکولار و حتی لائیک نیز اگر بخواهند به اهداف مادی و دنیایی خود دست یابند با «مدل قرآنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی» بهتر، زودتر و کامل‏تر به آن دست می‏یابند.

د - تبیین برایند کلی

بر اساس این مدل در پایان، برایند کلی مسئولیت‏پذیری اجتماعی وحیانی، تحقق یک جامعه مطلوب قرآنی یا همان «آرمانشهر قدسی» است.

به گزارش قرآن کریم جامعه نخستین اسلامی پیش از پیدایش، در کتاب‎های آسمانی قبل از قرآن وصف شده است. خداوند در این زمینه می‏فرماید: (وَمَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی‏ عَلی‏ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ؛^۱ مَثل آنها (پیامبر و اصحابش) در انجیل چون