خدا از بنی‏اسرائیل پیمان گرفت و از آنها، دوازده سرپرست برانگیختیم. و خداوند [به آنها] گفت: من با شما هستم! اگر نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و به رسولان من ایمان بیاورید و آنها را یاری کنید، و به خدا قرض نیکو بدهید، گناهان شما را می‏پوشانم و شما را در باغهایی از بهشت، که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد می‏کنم‏).

طبق این آیه رئوس این برنامه عبارت بود از: ۱. اقامه نماز، ۲. پرداخت زکات، ۳. ایمان به فرستادگان الهی، ۴. تقویت آنها، ۵. قرض‏دهی.

درباره تحلیل این بسته با نگاه آسیب‏شناسانه شاید بتوان گفت: اقامه نماز مشکلات اخلاقی و تربیتی آنان را برطرف می‏کرده است؛ چراکه فرمود: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَر)؛^۱ پرداخت زکات و قرض‏دهی مشکل فقر را برطرف می‏ساخته است؛ ایمان به رسولان الهی مشکل اعتقادی را حل می‏نموده و آنان را از انحراف در شناخت دین راستین و عقاید حقیقی نگه می‏داشته است و سرانجام تقویت فرستادگان الهی مشکل حکومت، امنیت و نظام مدیریتی جامعه توسط رهبران الهی را برطرف می‏نموده است.

بنا بر این تحلیل، می‏توان گفت مشکلات یک جامعه عبارت‏اند از: ۱. اخلاقی و تربیتی (فرهنگی)، ۲. اعتقادی، ۳. معیشتی (اقتصادی)، ۴. سیاسی - امنیتی. ازاین‎رو می‏توان گفت هر یک از مسئولیت‏های چهل و دوگانه یکی از چهار مشکل اساسی جوامع را هدف قرار داده‏ و می‏توان آسیب‏های مورد هدف این مسئولیت‏ها را در همین چهار دسته طبقه‏بندی کرد.

برای نمونه فراموشی والدین، انقطاع همسایگان، گسست از اقوام، اصطکاک اجتماعی، تفرقه، شایعه‏پراکنی، انزوای اجتماعی و بی‏توجهی به محیط زیست، ذیل مشکلات اخلاقی و تربیتی جامعه قلمداد می‏شوند. البته گاه هم‏زمان نیز ریشه در ضعف اعتقادی هم دارند. یا فقر، بی‏سرپرستی ایتام، گرسنگی، بیکاری، تکدی‏گری و دشواری ازدواج عمدتاً در دسته مشکلات معیشتی قرار می‏گیرند. همچنین افول ارزش‏های اجتماعی، جامعه‏گریزی، عدم جمع‏گرایی و عدم تعهد مالیاتی ریشه در مشکلات اعتقادی افراد دارد و مواردی همچون

ج - تبیین کارکردهای کلان

اگر با هدف پی‏بردن به فلسفه تشریع مسئولیت‏های چهل و دوگانه اجتماعی، ذیل شش سرفصل کلی، به دقت و مطالعه در این عناوین و موضوعات بپردازیم چند کارکرد کلی مشهود و قابل شناسایی است که گاه جزئیات آنها مشترک است ولی از دریچه‏های مختلف مورد نگرش واقع شده‏اند. این کارکردهای کلی عبارت‏اند از:

۱. حل آسیب‏های اجتماعی

عناوین ویژه‏ای که در مساق مورد اهتمام است، به شکل اطمینان‏بخشی ذهن را به این سمت می‏برد که غرض اولیه‏ای که در پس این مسئولیت‏های خاص وجود دارد رها کردن جامعه از آسیب‏هایی است که ممکن است دامن‏گیر هر جامعه‏ای شود.

در فصل چهارم هنگام بررسی تک‏تک مسئولیت‏های قرآنی (در بسیاری از موارد) به نقش آسیب‏زدای آنها پرداخته شد. مجموعه این تأملات نشان داد که این مسئولیت‏ها فهرست بلندی از آسیب‏ها را هدف گرفته‏اند که در مدل قرآنی بیست و شش مورد آن ملاحظه می‏شود.

درباره دسته‏بندی این موارد شاید بتوان الگوهای مختلفی ارائه کرد، اما به نظر می‏رسد می‏توان از خود قرآن کمک گرفت و یک طبقه‏بندی قرآنی نیز به مدل افزود.

در قرآن کریم به فراوانی از جامعه بنی‏اسرائیل سخن گفته و جزئیاتی از رفتارهای اجتماعی آنان مطرح شده است تا آموزه‏های اجتماعی لازم برای جامعه اسلامی در این گزارش‏ها گوشزد شود و آنچه لازم است مسلمانان دریابند و سعادت آنان را تأمین کند، در اختیارشان قرار گیرد.

خداوند در سوره مائده برنامه جامعی را که به بنی‏اسرائیل داده بود گزارش می‏کند:

(وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بنی‏اسرائیل وَبَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقِیباً وَقالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَآتَیتُمُ الزَّکاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیَئاتِکُمْ وَلَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ؛^۱