باشد که مهم‏ترین و فراگیرترین ابزار تربیتی، فرهنگ جامعه است که در تمامی نهادهای متولی تربیت (نظیر خانواده، مدرسه، رسانه‏ها، دانشگاه‏ها و...) تأثیر گذار است و آنها را مدیریت می‏کند و حتی می‏توان از فرهنگ با عنوان یک مربی کارآمد و بسیار کاردان تعبیر کرد.

مطالبات قرآن در عرصه جامعه‏دوستی و احسان عمومی، عبارت‏اند از عدالت‏ورزی، به دوش‏گرفتن مناصب مورد نیاز جامعه، همیاری در کارهای نیک، پرداخت مالیات، صبرهمگانی و حفظ محیط زیست.

در حوزه مسائل سیاسی قرآن خواهان قیام برای خدا، تشکیل حکومت اسلامی، اطاعت از رهبری، حمایت از رهبری، انتخاب کارگزاران شایسته و مشارکت فکری در اداره امور جامعه است.

توجه قرآن به مسئولیت‏های سیاسی‏‏اجتماعی خبر از جامعیت نظام مسئولیت اجتماعی اسلامی دارد و نشان می‏دهد برخلاف قرائت سکولار از دین، قرآن به نحو شایسته دارای معارف سیاسی‏‏اجتماعی است؛ چنان‎که اصل طرح مسئولیت‏های اجتماعی به شکل گسترده در قرآن کریم، آن قرائت را پیش‏تر بی‏اعتبار ساخته است.

سرانجام مطالبات مبارزاتی قرآن عبارت‏اند از: دفاع از میهن، کمک به جبهه‏ها، مرزداری، حفظ و مدیریت اخبار امنیتی، توانمندسازی حکومت در برابر دشمنان و نبرد در راه آزادی مسلمانان مظلوم در سراسر دنیا.

اینکه از نگاه وحیانی سرفصل کلی یکی از انواع کلی مسئولیت‏های اجتماعی، مبارزه و جهاد است، شاید به این دلیل باشد که تقابل مستمر حق و باطل و لزوم مبارزه دائم با دشمنی‏های جبهه باطل بخش مهمی از حیات اجتماعی جامعه ایمانی است و از همین روست که آیات قابل توجهی نیز به گزارش جهاد و جهادگران صدر اسلام پرداخته و جزئیات و آموزه‏های فراوانی در این زمینه بیان کرده است.

از نگاه قرآن کفرستیزی یکی از اهداف ضمنی مسئولیت‏های مبارزاتی است، اما به این بیان که در ضمن جنگ با بت‏پرستان و کافران محارب (و نه مطلق کفار)، تضعیف کفر و زمینه‏سازی برای حاکمیت هرچه بیشتر اسلام و توحید فراهم می‏شود؛ چراکه با کنار رفتن قوای نظامی دشمنان اسلام و نابودی نظام حاکم آنان، از سویی عوامل اجبارکننده یا الهام

جمع‏بندی و نتیجه‏گیری

با توجه به بررسی‏ها و مطالعات این فصل روشن شد که مسئولیت‏های اجتماعی عبارت‏اند از: گرایش‏ها، مواضع یا اقداماتی (سلبی یا ایجابی) که عقلاً، عرفاً یا شرعاً انتظار می‏رود افراد جامعه برای حفظ یا بهبود زندگی جمعی، آنها را محقق سازند.

واضعان مسئولیت‏های اجتماعی رسولان باطنی (عقل) و رسولان ظاهری (انبیا) هستند. طبق این پژوهش، مسئولیت‏های اجتماعی که در قرآن مورد تصریح یا اشاره واقع شده‏اند، به ۴۲ مورد می‏رسند که می‏توان آنها را در شش دسته طبقه‏بندی کرد: ۱. مسئولیت‏های نوع‏دوستانه، ۲. مسئولیت‏های پیوندسازانه، ۳. مسئولیت‏های فرهنگ‏سازانه، ۴. مسئولیت‏های جامعه‏دوستانه، ۵. مسئولیت‏های سیاسی، ۶. مسئولیت‏های مبارزاتی.

نخستین مسئولیت‏های اجتماعی که در اوایل نزول قرآن مطرح می‏شوند مسئولیت‏های نوع‏دوستانه‏اند که نشان‏دهنده اولویت آنها و لو در جوامع غیردینی است.

قرآن در قلمرو نوع‏دوستی، از سویی حمایت از اقشار ضعیف و محروم را مطالبه می‏کند و از سوی دیگر نیکی به والدین، خویشان، همسایگان دور و نزدیک، دوستان و همکاران نزدیک را.

فقرزدایی تنها یکی از اهداف کمک‏های مالی انسان‏دوستانه است و رشد انفاق‎کننده به عنوان هدفی بالاتر نیز مطرح است. همچنین عدالت اقتصادی و نفی شکاف طبقاتی نیز از اهداف لزوم انفاق است.

در حوزه تحکیم و ارتقای پیوندهای اجتماعی قرآن کریم تعامل نیکو با مردم، وحدت، حل تنش‏های میان افراد و گروه‏ها، مهربانی به همدیگر، پرهیز از نشر اخبار ظنی، حفظ آبروی افراد، پرهیز از انزوای اجتماعی و کمک به امر ازدواج در جامعه را مطالبه می‏کند.

همچنین قرآن کریم در قلمرو تقویت فرهنگ جامعه، امر به معروف، نهی از منکر، دعوت دیگر ملت‏ها به ایمان، تجلیل جایگاه دانش و جهاد و نیز حمایت از ارباب دین و دیانت را مورد اهتمام قرار می‏دهد. بنابراین مسئولیت‏های فرهنگ‏سازانه از نگاه وحیانی یا از سنخ هدایت، ارشاد و سفارش مستقیم یا غیرمستقیم است یا از سنخ حمایت از نهادها و متولیان فرهنگی جامعه.

شاید علت اینکه «فرهنگ دینی» یکی از ارکان مسئولیت‏های اجتماعی وحیانی قرار گرفته، این