خواهد شد. بنابراین آموزه‏خوانی و داده‏پردازی از غنای لازم برخوردار است. البته اذعان می‏شود که در فهم جامعه‏شناختی آیات با محدودیت‏هایی روبه‎روست.

گفتنی است در این شیوهٔ تفسیر موضوعی (تمر) با انتخاب آیات موضوع، بخش‏های آیه (به شکل کلی و جزئی) عنوان‏گذاری، مفهوم‏پردازی و آموزه‏خوانی می‏شود و سپس مفاهیم و عناوین، در دسته‏های کلی‏تر و انتزاعی‏تر، به شکل منطقی و هماهنگ مقوله‏بندی می‏گردد تا زمینه برای تحلیل واقعی و جامع از موضوع فراهم گردد. البته این روند، ذیل مقوله‏های قطعی نیز مکرر تکرار و بازنگری می‏شود تا شناخت دقیق‏تر و کامل‏تری از ریزموضوعات حاصل شود.

همچنین باید افزود منطق فهم و تفسیر متن، نقش مهمی در استنباط توصیف جامع قرآنی دارد لذا ضمن اذعان به منطق مشهور و متداول مفسران امامیه، در کتاب تفسیر موضوعی روایی به اصول و مبانی تفسیری ویژه‏ای نیز اشاره شده که در این پژوهش به کار گرفته شده است؛ همچون: امکان رهایی آیات و عبارت‏های قرآنی از پیوندهای متنی و فرامتنی و نیز مراد بودن تمامی دقایق، اشارات و تناسبات درونی آیات.^۱

۲. مقوله‏بندی مفاهیم

مراد از مقوله‏بندی مفاهیم انجام دو کار اساسی است: نخست شناسایی مقوله‏های اصلی و فرعی؛ و دوم طبقه‏بندی مقولات اصلی.

برای شناسایی مقوله‏های اصلی و فرعی چنان‎که در روش تحلیل محتوای کیفی آمده است ابتدا با کدگذاری باز^۲ به حداکثر عناصر اصلی موضوع می‏رسیم و سپس با کدگذاری محوری به تقلیل و فروکاستن از کدها به سمت تعیین کدهای محوری و جامع‏تر حرکت می‏کنیم تا نهایتاً بتوانیم مقوله‏های اصلی را از مقوله‏های فرعی بازشناسیم. گفتنی است در این مرحله آنچه مبنای کدگذاری تلقی می‏شود «مضمون» آیات درباره موضوع و بخش‏های آنهاست؛ خواه کدهای برگزیده درون آیه ذکر شده باشند و خواه انتزاعی باشند.

منتهی نمی‏شود. پس به شکل خلاصه در چنین مطالعاتی دست‏کم با سه چالش جدی روبه‏رو هستیم: دو چالش در مرحلهٔ استکشاف است و یکی در مرحلهٔ دستیابی به نتیجه. در مرحلهٔ استکشاف با چالش یافتن درست و کافی آیات موضوع و نیز فهم و استنباط تام، کارآمد و تخصصی روبه‏روییم و در مرحلهٔ دستیابی به نتیجه، چالش اساسی این است که چگونه از بررسی و مطالعات دقیق و کافی قرآنی به مدل، نظریه و دانش دینی برسیم که در واقع «فرایند مدل‏پردازی قرآنی» یکی از پاسخ‏های ممکن به این چالش جدی است.

در پژوهش حاضر، در مرحله توصیف قرآنی، برای دستیابی به بیشترین آیات پیرامون موضوع، ابتدا به مطالعه آثار خرد و کلانی که با نگاه دینی در حوزهٔ مسئولیت، مسئولیت اجتماعی و روابط دیگرخواهانه، منتشر شده است پرداختیم و هم‏زمان آثار برون‏دینی درباره مسئولیت‏پذیری اجتماعی نیز مرور شد. سپس با مطالعه کل قرآن به گزینش آیات موضوع پرداخته و حدود ۱۵۰ آیه گزینش شد.

معیاری که برای گزینش آیات موضوع انتخاب شد، ارتباط با «نقش فرد در بهبود کیفیت زندگی مادی و معنوی دیگر افراد» است. در واقع هر موضوع برون‏قرآنی یک مفهوم محوری دارد که با تأمل می‏توان آن را استخراج و آیات حاوی آن یا در ارتباط با آن را استخراج نمود.

مشکل دوم تا اندازه‏ای در روش تفسیر موضوعی مورد استفاده در این پژوهش تدارک شده است؛ چراکه در اینجا جهت استکشاف از «تفسیر موضوعیِ روایی» (یا به اختصار «تمر») استفاده شده است. روش تمر نوعی تفسیر موضوعی یا به بیان بهتر، نوعی پژوهش موضوعی در قرآن کریم است که سعی دارد با حفظ محوریت قرآن، به شکل غیرمستقیم از روایات پیرامون موضوع نیز بهره بگیرد؛ لذا نظریهٔ به دست آمده دیدگاه اسلام است نه صرف دیدگاه قرآنی^۱ همچنین در ضمن این فرایند، خود آیات قرآن با ملاحظه سیاق و نیز به شکل مجزا، مورد تأمل و نکته‏نگاری قرار می‏گیرد و سپس با مراجعه به تفاسیر اجتهادی نکات آیات تکمیل، تعمیق و تصحیح می‏شود؛ درحالی‎که پرونده مفهوم‏خوانی آیات باز گذاشته