برخی آیات آشکارا دلالت بر لزوم مبارزه دفاعی دارد و به شکلی روشن این مسئولیت را تکلیف کرده است. برای نمونه خداوند در سوره بقره می‏فرماید: (وَقاتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یقاتِلُونَکُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ؛^۱ و در راه خدا، با کسانی که با شما می‏جنگند، بجنگید).

همچنین خداوند در گزارشی که مربوط به واکنش منافقان در برابر این مسئولیت است، می‏فرماید: (قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا؛^۲ به ایشان گفته شد: بیایید در راه خدا بجنگید یا دفاع کنید).

این آیه می‏فرماید به منافقان گفته شد که یا به خاطر خدا بجنگید یا دست‎کم به خاطر دفع خطری که شما و سرزمین شما را تهدید می‏کند نبرد کنید.^۳ لذا این گزارش قرآنی به شکل ضمنی بیانگر لزوم دفاع در برابر دشمنان است که بر عهده همه افراد جامعه اسلامی قرار دارد.

اخلاقیات دفاع

از نگاه وحیانی اخلاق باید همیشه در انجام مسئولیت‏های اجتماعی رعایت شود و نمی‏توان به بهانه مسئولیت، اخلاق را نادیده گرفت. به دیگر بیان همه ابعاد مسئولیت‏های اجتماعی دارای «پیوست فرهنگی» هستند و با رعایت آنها ضمن تسهیل اقدام مسئولانه از آسیب‏ها نیز جلوگیری می‏شود و اهداف مورد نظر بهتر محقق می‏شوند.

ریزبینی در آیاتِ مسئولیت‏های اجتماعی، نشان می‏دهد هر مسئولیتی الزامات اخلاقی خود را دارد. با این همه گاه این الزامات به شکل پررنگ‏تری در آیات طرح شده و گاه خیر.

الزامات اخلاقی دفاع، که عملاً عمده مبارزات جامعه اسلامی را تشکیل می‏دهد، به شکل پررنگی در قرآن کریم مورد توجه واقع شده است که عبارت‏اند از:

الف - انگیزه الهی

خداوند در نخستین آیه گویای مسئولیت دفاعی می‏فرماید: (وَقاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ

غُزًّی لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَما قُتِلُوا؛^۱ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، همچون کسانی نباشید که کفر ورزیدند و به برادرانشان - هنگامی که به سفر رفته [و در سفر مردند] و یا جهادگر شدند [و کشته شدند] - گفتند: اگر نزد ما [مانده‏] بودند، نمی‏مردند و کشته نمی‏شدند).

خداوند در این آیه از اهل ایمان می‏خواهد سخنان دشمنان منافق خود را تکرار نکنند و فریب کلام مسموم آنان را نخورند تا مبادا روحیه جهادگری آنان دستخوش افول گردد. البته خداوند خود در ادامه، پاسخ کامل این تبلیغات منفی را به شکل منطقی بیان می‏کند؛^۲ ولی به هر روی، برای حفظ ثبات قدم رزمندگان ضروری است فریب هجوم تبلیغاتی دشمن‏ را نخورد و به مقابله با جنگ روانی آنان پرداخت و از همسویی فرهنگی و اعتقادی با اندیشه‏های کافران خودداری نمود.

همچنین پس از شکست مسلمانان در جنگ احد خبر رسید که مشرکان مکه در محلی اجتماع کرده‏اند و قصد دارند دوباره به مدینه حمله کنند. ناقل یا ناقلان این خبر با انگیزه جنگ روانی و مرعوب ساختن مسلمان گفتند: (إنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ؛^۳ آن مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده‏اند؛ پس از آن بترسید). اما مسلمانان مرعوب جنگ روانی دشمنان نشدند، بلکه با وجود خستگی و جراحات، با توکل به خدا و ایمان افزون‏تر دوباره به میدان جنگ شتافتند و از قضای کردگار هوشیاری مسلمانان نتیجه داد و دشمن گریخت و آنان بدون هیچ درگیری بازگشتند؛^۴ درحالی‎که چه‎بسا اگر مسلمانان دچار ترس و انفعال می‏شدند هجمه سختی را تجربه می‏کردند که دیگر قابل جبران نبود.

حال پس از این مقدمه نسبتاً مبسوط به انواع مسئولیت‏های مبارزاتی که قرآن کریم آنها را برای افراد جامعه اسلامی پیش‏بینی کرده است، می‏پردازیم:

۱. دفاع از سرزمین اسلامی

عمده آیات جنگ در قرآن کریم ناظر به مبارزه دفاعی در برابر دشمنان اسلام و مسلمین است؛ اما