نگارنده در باب مباحث نظری و عملی تفسیر موضوعی، به منظور مدل‏پردازی قرآنی، فرایندی شش‏مرحله‏ای پیش‏بینی شده که عبارت‏اند از:

۱. توصیف قرآنی موضوع

نخستین مرحله «فرایند مدل‏پردازی قرآنی» رسیدن به توصیفی جامع از همه ابعاد موضوع در قرآن کریم است. برای این منظور از روش تفسیر موضوعی استفاده می‏شود که خود دارای فرایندی تعریف شده است.

در پژوهش حاضر «مسئولیت‏پذیری اجتماعی افراد»، موضوعی برون‏قرآنی تلقی می‏شود و یکی از مشکلات تفاسیر موضوعی برون‏قرآنی، نبود یا نوپا بودن مباحث روش‏شناسی آن است؛ چراکه هنوز شیوه‏های مطلوب و جامع برای پژوهش‏های موضوعی برون‏قرآنی تولید نشده و سازوکارها و تکنیک‏های چنین مطالعاتی مورد تأمل و تحلیل جدی قرار نگرفته است و شاهد این امر، نبود کتاب‎های مستقلی برای ارائه سازوکارهای پژوهش در موضوعات برون‏قرآنی از نگاه وحیانی است.

از دیگر سو مطالعهٔ آثار پژوهش‏های قرآنی بین‏رشته‏ای در عرصه روان‎شناسی، جامعه‏شناسی، مدیریت، اقتصاد، سیاست، روابط بین‏الملل و... نشان می‏دهد اولاً استقرای اطمینان‏بخشی از آیات موضوع صورت نمی‏گیرد که یکی از علل آن نبود سازوکاری برای شناخت معیارِ ورود یا عدم ورودِ یک آیه در قلمرو موضوع پژوهش است و ثانیاً برداشت و استفادهٔ تامی نیز از آیات نمی‏شود، چه با نگاه عام یعنی دقت‏های تفسیری و چه با نگاه تخصصی برگرفته از دانشی که موضوع، متعلق به آن است و گاه از این نگاه تخصصی، تعبیر به «فهم علم‏شناختی آیات»^۱ یا فهم گرایشی قرآن (همچون فهم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و...) یا فهم تخصصی می‏شود. بنابراین داده‏های استنباطی عمدتاً در سطح اولیه آیات باقی می‏ماند و حتی دقت‏های تفسیری نیز کمتر مورد استناد قرار می‏گیرد. همچنین در نهایت، بسیاری از این دست پژوهش‏ها به یک مدل یا نظریهٔ نهایی یا حتی یک فرضیهٔ قوی

و می‏توان آن را الگویی قابل تکرار برای پژوهش‏های قرآنی مدل‏گرا در دیگر موضوعات اجتماعی دانست.

گفتنی است این فرایند که در این پژوهش آزموده شده، می‏تواند یکی از شیوه‏های رسیدن به علوم انسانی اسلامی باشد. در واقع اسلامی‏سازی علوم انسانی - افزون بر مطالعات فلسفی درباره چیستی، امکان و چگونگی علم دینی^۱ - بدون مطالعات و آثار گسترده در حوزهٔ روش‏شناسی مطالعات بین‏رشته‏ای در قرآن، راه به جایی نمی‏برد و البته شناخت سازوکارهای این امر نیز بدون تجربه‏های عملی و چالش مستقیم با موضوعات برون‏قرآنی حاصل نمی‏شود. بنابراین چه‎بسا راه رسیدن به شناخت روش‏شناسی مذکور، همین آثار مصداقی و عملی باشد که به شکل روشمند نگاشته شده یا در حال نگارش و انتشار است.

همچنین باید تذکر داد که کشف دیدگاه قرآن درباره یک موضوع اجتماعی به معنای نقلی کردن علوم اجتماعی نیست؛ چنان‎که در صدد انکار روش تجربی هم نیست^۲ بلکه مدعی است راه رسیدن به توصیفات واقعی (معرفت عینی) از حقایق هستی ـ از جمله رفتارهای انسانی و بایسته‏های آن - منحصر در روش تجربی نیست، بلکه از طریق اِخبار مُخبر عالِم و صادق، که اتفاقاً واقع را خود آفریده است هم میسر است؛ البته به شرطی که دیدگاه مخبر عالم به‎درستی کشف گردد.^۳

به هر حال، با توجه به پیشینه شیوه‏های انجام مطالعات اجتماعی در قرآن^۴ و تجربه