مخاطبان خود و انتقال مفاهیم گزارش می‏کند. صحنه‏های زندگی حضرت موسی علیه السّلام در این راستا بسیار گزارش شده است؛ از جمله وقتی حضرت موسی علیه السّلام به عنوان پیشوای الهی جامعه به قوم خود دستور داد وارد سرزمین مقدس شوند و با کسانی که آنجا را اشغال کرده‏اند بجنگند، آنان سر باز زدند و گفتند: «ای موسی، تا وقتی آنان در آن [شهر]ند ما هرگز پای در آن ننهیم‏. تو و پروردگارت برو [ید] و جنگ کنید که ما همین جا می‏نشینیم‏».^۱ موسی در اینجا فرمود: (رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِك إِلَّا نَفْسِی وَأَخِی فَافْرُقْ بَینَنا وَبَینَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ؛^۲ پروردگارا! من جز اختیار شخص خود و برادرم را ندارم؛ پس میان ما و میان این قوم نافرمان جدایی بینداز).

حضرت موسی درباره قومش وصف فسق را به کار برد؛ یعنی مسئولیت‏گریزی اجتماعی گاه تا مرز فسق پیش می‏رود و آن زمانی است که فرمان رهبر الهی جامعه ترک ‏شود و از او اطاعت نشود. بنابراین یکی از مسئولیت‏هایی که خداوند در این آیات مطالبه می‏کند، فرمان‏پذیری از رهبر الهی جامعه و کنار گذاشتن عافیت‏طلبی‏ها در این مسیر است؛ چراکه خداوند عافیت‏طلبان آن داستان را به شدیدترین شکل نکوهش و مجازات کرده است.^۳

از این آیه و نیز آیه قبلی (که هر دو دارای یک بستر تاریخی‏اند) به دست می‏آید که معمولاً آنچه سبب نافرمانی امام جامعه می‏گردد راحت‏طلبی یا همان عافیت‏طلبی است. یعنی افراد مسئولیت‏گریز، وقتی با فرمان‏هایی مواجه می‏شوند که نیازمند هزینه مال، آبرو یا جان است و یا گونه‏ای سختی به همراه دارد خود را کنار می‏کشند و در آزمون ایمان مردود می‏شوند.^۴

۴. یاری و پشتیبانی پیشوای جامعه اسلامی

یاری و پشتیبانی پیشوای جامعه اسلامی یک مرحله بعد از اطاعت از اوست؛ یعنی افزون بر فرمان‏برداری از فرامین او، لازم است افراد جامعه به این مقدار بسنده نکنند و از هیچ یاری و پشتیبانی برای امام جامعه کوتاهی نکنند؛ حتی اگر فرمانی هم در میان نباشد.

و فرستاده‏اش را نافرمانی کند قطعاً دچار گمراهی آشکاری شده است).

در این آیه شریفه اختیار مخالفت عملی با ولی جامعه نفی، و نافرمانی از دستورهای او گمراهی آشکار خوانده شده است؛ چراکه هم پیامدهای اخروی دارد و هم پیامدهای دنیوی. چنین فردی از یک سو با فرمان صریح و اکید الهی مخالفت کرده است و در آخرت معذب خواهد شد و از سوی دیگر سبب تحریک دیگران برای نافرمانی امام جامعه و تضعیف جایگاه او گردیده و کل جامعه اسلامی را متضرر ساخته است.

از دیگر سو در آغاز این آیه می‏فرماید هیچ زن و مرد باایمانی چنین کاری نخواهند کرد؛ لذا درمی‏یابیم که اطاعت از امام جامعه از ایمان است و نافرمانی او برابر با بی‏ایمانی است.

نکته دیگر آیه بالا آن است که اطاعت بی‏چون و چرا از رهبری جامعه اسلامی افزون بر مسائل دینی، در تمامی امور اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... جاری است؛ چراکه عبارت «قضی... امراً» مطلق است و قیدی ندارد؛ لذا حتی در این امور نیز اگر رهبران الهی جامعه امر کند همه باید اطاعت کنند.

هماهنگ با این آیه در سوره توبه نیز آمده است: (ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ؛^۱ مردم مدینه و بادیه‏نشینانِ پیرامونشان حق ندارند از [فرمان‏] پیامبر خدا سر باز زنند).

این آیه گرچه خطاب به مردم مدینه و مردم اطراف آن است و درباره تخلف از شرکت در جنگ نازل شده است، ولی در هیچ‏یک منحصر نیست و منطبق با سبک قرآنی و اهداف فرازمانی آن، خطاب به همه اهل ایمان در هر زمان و مکانی است و آنان را از نافرمانی امام جامعه و پیشوای الهی آن (در هر زمینه‏ای) بر حذر می‏دارد؛ چراکه هر چه جایگاه رهبری جامعه تقویت شود، امت اسلامی قوی و عزتمند خواهند بود.

ج - بیان نمونه‏های تاریخی

قرآن کریم کتاب تاریخ نیست، اما برش‏هایی از صحنه‏های تاریخی را جهت هدایت