و وزن را به عدالت، تمام دهید! و بر اجناس مردم، عیب نگذارید و از حق آنان نکاهید! و در زمین فسادانگیزی نکنید!).

«ایفا»ی مورد مطالبه قرآن در «أَوْفُوا الْمِکیالَ»، به معنای ادای کامل حق دیگران است.^۱ درحالی‎که اگر حقوق مالی افراد محفوظ نماند و در داد و ستد، ادای آنها با کم‏گذاشتن و کاستن همراه گردد زمینه تخریب اعتماد، امنیت خاطر و سلامت بازار را فراهم می‏کند و نظام معاملات در جامعه دچار آشوب و تشنج می‏گردد و این همان فسادی است که در پی تضییع حقوق و فاصله گرفتن از عدالت رخ داده است و همگان - اعم از منصف و کم‏فروش - را متحمل ضرر می‏کند.^۲

بنابراین عدل در لغت با حق همراه است و مقابل آن ظلم وجود دارد. گویا معیار عدل و ظلم، «حق» است. هر چه بر اساس حق رقم بخورد عادلانه است و هر چه خلاف حق صورت گیرد ظلم است. ازاین‎رو عدالت یعنی حق هر صاحب حقی ادا شود و حق کسی پایمال نگردد.

انواع عدالت در قرآن

نکته جالب در قرآن کریم، توجه به ابعاد مختلف تساوی و ایفای حقوق است. این دقت‎نظر قرآن سبب می‏شود عدالت به شکل محسوس‏تری فهم و سپس اجرا گردد.

قرآن کریم دست‎کم از شش نوع عدالت سخن گفته و نسبت به اجرای آنها سفارش کرده است که عبارت‏اند از:

الف - عدالت قضایی

روشن‏ترین نوع عدالت که زودتر نیز به ذهن می‏آید عدالت در داوری میان شاکی و متهم، در نظر گرفتن حق، دوری از تبعیت هوای نفس و اجتناب از جانب‏داری در قضاوت است.

قرآن کریم در آیات متعددی^۳ روی عدالت قضایی تأکید می‏کند؛ از جمله با تأکیدی

به شکل مستقیم تعریف نمی‏کند، بلکه به مصادیق، شرایط، اوصاف و دیگر ابعاد یک مفهوم می‏پردازد و این هنر پژوهشگر است که به «تعریف قرآنی» از یک مفهوم نائل شود.

مطالعه آیات حاوی ماده عدل و قسط نشان می‏دهد عدالت در قرآن به معنای لغوی بسیار نزدیک است و تساوی، نفی ظلم و رسیدن هر کس به حق خود، بن‏مایه تمامی کاربردهای قرآنی آن است.^۱ البته از نگاه قرآن قسط و عدل دامنه وسیعی دارد و هر عملی که با ملاحظه حقوق دیگران انجام گیرد عادلانه و هر عملی که منجر به پایمال شدن حقوق دیگران گردد ناقض عدالت و مصداق ظلم و جور است.^۲ ازاین‎رو همه اعمال آدمی می‏تواند متصف به عدل یا ظلم گردد.

در دو آیه هم‏سیاق سوره یونس به‎صراحت تقابل قسط و ظلم ملاحظه می‏شود. در آیه نخست خداوند هر امتی را صاحب فرستاده‏ای از سوی خود می‏داند که چون فرستاده الهی به سوی آنان بیاید حق و باطل را برای آنان تبیین می‎کند؛ لذا زمینه برای داوری عادلانه کردار و پندار آنان فراهم می‎شود و عادلانه مورد قضاوت قرار می‏گیرند و به آنان ظلم نمی‏شود: (وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِی بَینَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ؛^۳ و هر امّتی را پیامبری است. پس چون پیامبرشان بیاید، میانشان به عدالت داوری شود و بر آنان ستم نرود).

در ادامه همین آیه دوباره همین تقابل درباره داوری عادلانه میان بندگان الهی مطرح می‏شود.^۴

از دیگر آیاتی که نشان می‏دهد عدالت با تأمین حقوق برقرار می‏شود و عدالت ضامن رسیدن به حق است آیاتی که میان عدالت و فساد تقابل افکنده‏اند.

در سوره هود سخن حضرت شعیب چنین گزارش شده است: (وَیا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکیالَ وَالْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ؛^۵ و ای قوم من! پیمانه