۳. هدایت فرامرزی

امر به معروف و نهی از منکر در درجه نخست دو مسئولیت اجتماعی در ارتباط با جامعه جغرافیایی جهان اسلام است؛ اما از نگاه وحیانی این دو مسئولیت ابعاد بین‎المللی و فرامرزی نیز دارد و مسلمانان در ارتباط با بشریت مسئولیت‏های هدایتگرانه و اصلاحی دارند. البته جهت فرامرزی آنها دعوت به ایمان و پرهیز از شرک و کفر و فسق است.

خداوند در قرآن کریم خطاب به امت اسلامی می‏فرماید: (کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ^۱؛ شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‏اید: به کار پسندیده فرمان می‏دهید، و از کار ناپسند بازمی‏دارید، و به خدا ایمان دارید؛ و اگر اهل کتاب ایمان آورده بودند قطعاً برایشان بهتر بود؛ برخی از آنان مؤمن‏اند و [لی‏] بیشترشان نافرمان‏اند).

این ادبیات که می‏فرماید: «أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ» (به صحنه آمدید برای انسان‏ها)، بیانگر آن است که امت اسلامی برای نفع‏رسانی به تمامی انسان‏ها (جامعه بشریت) به صحنه دنیا آورده شده‏اند و لذا در این زمینه وظیفه‏ای خاص دارند؛ یعنی آیه اشاره‏ای است به مسئولیت فرامرزی و فراملی مسلمانان به شکل خاص در جهت هدایت دیگر ملت‏ها به ایمان و دست کشیدن از شرک و کفر. به بیان صاحب تفسیر نور، مسلمانان مسئول اصلاح تمام جوامع بشری هستند.^۲

بنابراین می‏توان از مسئولیت هدایت فرامرزی امت اسلامی سخن گفت و مسلمانان را مسئول راهنمایی جامعه بشریت به سوی توحید دانست.

شیوه این هدایت فرامرزی سطوح مختلفی دارد. نخستین سطح آن ارائه یک جامعه مترقی و متعالی است که در سایه مسئولیت‏پذیری اجتماعی وحیانی قابل دستیابی است و با ارائه الگوی یک جامعه متمدن (تمدن نوین اسلامی)، در میان ملت‏ها تأثیرگذار خواهد بود و نقش هدایتی خود را ایفا خواهد کرد.

خداوند در سوره حج از ما خواسته است که حجت مردم دنیا باشیم؛ یعنی به گونه‏ای در

دو. جلوگیری از سقوط جامعه

روی دیگر رشد و ترقی جامعه در سایه مسئولیت‏پذیری اجتماعی، به‎ویژه در عرصه نهی از منکر، صیانت جامعه از انحطاط و سقوط است.

آنچه به شکل مستمر و مؤثر جلوی فسادها و خسارات را می‏گیرد، مسئولیت همگانی نهی از منکر است و اگر این وظیفه وانهاده شود، جامعه روزبه‏روز به سمت نابودی گام برمی‏دارد و حتی از دستگاه‏های نظارتی و قضایی نیز کاری ساخته نخواهد بود.

خداوند پس از سفارش به لزوم مسئولیت نهی از فساد و اینکه این مسئولیت اقتضای خرد است می‏فرماید: (وَما کانَ رَبُّك لِیَهْلِكُ الْقُری‏ بِظُلْمٍ وَأَهْلُها مُصْلِحُونَ^۱؛ و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردمش اصلاحگرند، از روی ستم^۲ هلاک کند).

از سیاق این آیه و آیه قبل از آن به دست می‏آید که فساد در جامعه ظلمی اجتماعی است؛ چراکه پایه‏های جامعه را متزلزل و ارکان آن را سست می‏کند؛ اعتماد عمومی را خدشه‏دار می‏سازد و ناامیدی اقشار مختلف را به دنبال خواهد داشت. اما در مقابلِ این مفسدانی که به جامعه خود ستم می‏کنند، اصلاح‏گرایان قرار دارند که با نهی از منکر به اصلاح‏گری می‏پرداند. لذا تا وقتی عموم جامعه‏ای نسبت به نهی از فساد احساس مسئولیت دارند و در صدد اصلاح همدیگرند، جامعه از سقوط در امان خواهد بود.

به دیگر بیان در هر جامعه‏ای معمولاً فساد وجود دارد، اما مهم این است که مردم احساس کنند که فسادی هست و در طریق اصلاح باشند و با چنین احساس و گام برداشتن در راه اصلاح، خداوند به آنان مهلت می‏دهد و قانون آفرینش برای آنها حق حیات قائل است؛ اما همین که این احساس از میان رفت و جامعه بی‏اعتنا شد و فساد به‎سرعت همه جا را گرفت آن‎گاه است که دیگر در سنت آفرینش حق حیاتی برای آنها وجود ندارد.^۳