مفهوم‏شناسی منکر

در قرآن این مسئولیت اجتماعی به صورت نهی از سوء،^۱ نهی از فساد،^۲ نهی از منکر^۳ و نهی از گناهان (سخن گناه‏آلود و حرام‏خواری)^۴ به کار رفته است؛ اما بسامد نهی از منکر از همگی بیشتر است.

«منکر» یعنی کاری که در جامعه شناخته‏شده و مرسوم نیست؛ چراکه به سبب قبح عقلی آن یا گناه بودنش مردم آن را ترک می‏کنند^۵ یا به دیگر بیان شایسته رد و انکار مردم است.^۶

بنابراین هر فعل نامطلوبی که قبیح تلقی می‏شود، اعم از اینکه عقل قبحش را مستقلاً ادراک کند یا در آیین اسلامی قبیح تلقی شود، منکر خواهد بود.

نکوهش سکوت و بی‏تفاوتی در برابر فساد

همیشه در فضایی که ناهنجاری‏ها وجود دارد مردم سه دسته‏اند: دسته‏ای مرتکب ناهنجاری، دسته‏ای ناهی از آن و دسته‏ای ساکت هستند.

با توجه به اینکه مسئولیت‏پذیری در برابر ناهنجاری‏ها هزینه دارد معمولاً کسانی که بی‏تفاوت یا ساکت هستند بیشترند؛^۷ اما این در حالی است که سکوت در برابر منکرات، نوعی تأیید و در نتیجه شریک شدن در عمل آنان است؛ ضمن اینکه اگر ملتی نسبت به گناه و ناهنجاری معینی احساس تنفر نداشت و به نهی از منکر قیام نکرد، آن گناه و ناهنجاری گسترده می‏شود و فضای زیست آن ملت را آلوده می‏کند.

بنابراین «به من چه؟» و «به تو چه؟» فرهنگ جوامع غیراسلامی است. در فرهنگ اسلامی همه باید احساس مسئولیت کنند.

نهی می‏کند. به شما اندرز می‏دهد، باشد که پند گیرید).

از تعبیر «یعظکم» درحالی‎که قبل از آن سخن از امر و نهی است، روشن می‏شود که نهی در ترکیب «نهی از منکر» لزوماً آمیخته به قهر و غلبه و دستور نیست؛ بلکه می‏تواند در نصیحت و موعظه مصداق یابد.

بنا بر این آیات، نهی در این مسئولیت اجتماعی یعنی «بازداشتن»، نه خصوص امر به ترک با الفاظ نهی؛ لذا «نهی از منکر» معنای وسیعی دارد و از نصیحت، سخن غیرمستقیم و سؤال تنبه‏آفرین به قصد پایان دادن به منکر شروع می‏شود تا نهی آمرانه؛ چراکه همگی نوعی بازداشتن از امور ناشایست است؛ چنان‎که قرآن درباره نماز می‏فرماید: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ؛^۱ نماز از کار زشت و ناپسند بازمی‏دارد)؛ درحالی‎که روشن است نهی نماز به معنای مانعیت (بازداشتن) - و نه انشای طلب (ابراز درخواست اجتناب از چیزی) - است.^۲

خلاصه اینکه نهی معنای وسیعی دارد و شامل کلیه اموری می‏شود که انجام آنها مقتضی دست کشیدن از منکر و پایان دادن به آن است. ازاین‎رو بسته به مورد از سازوکار متناسب باید استفاده کرد و چه‎بسا در برخی موارد نهی صریح و آمرانه نتیجه عکس می‏دهد و فرد را در ناهنجاری یا انجام گناه دچار لجاجت می‏کند.

با این همه گفتنی است امر و نهی صریح و دستوری، کمتر دارای تأثیر آنی است، بلکه تأثیر تأخیری بادوام دارد؛ یعنی وقتی کسی مورد امر و نهی مستقیم قرار می‏گیرد، گارد می‏گیرد و واکنش تدافعی از خود نشان می‏دهد؛ لذا در برابر تغییر رفتار مقاومت می‏کند و ازاین‎رو تأثیرپذیری آنی کمتر تحقق می‏یابد؛ ولی به دلیل فشاری که امر و نهی دستوری برجای گذاشته است، تا مدت‏ها آن صحنه آمرانه، فشار اجتماعی و تأثیر عمیق خود را اعمال خواهد کرد و ارتکاب مجدد منکر را سنگین و هزینه‏دار می‏نمایاند.