به کار رفته است. یعنی مراد از نهی از منکر فرمان به ترک است.

در قرآن دو آیه وجود دارد که سبب توسعه معنای نهی می‏گردد. آیه نخست درباره افرادی خطاکار از بنی‏اسرائیل است که با وجود ممنوعیت ماهیگیری در روز شنبه از این دستور سرپیچی کردند؛ لذا گروهی مسئولیت‏شناس، افراد خطاکار را موعظه و نصیحت می‏کردند و در جواب عافیت‏طلبانِ مسئولیت‏گریز که به آنان خرده می‏گرفتند و می‏گفتند چرا افرادی را «موعظه» می‏کنید که خداوند آنها را هلاک می‏کند یا در قیامت مجازات می‏کند، می‏گفتند: (قالُوا مَعْذِرَةً إِلی‏ رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ؛^۱ گفتند: تا عذری به درگاه پروردگارتان داشته باشیم و شاید آنها پروا کنند). خداوند در ادامه می‏فرماید: (فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِرُوا بِهِ أَنْجَینَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئِیسٍ بِما کانُوا یُفْسُقُونَ؛^۲ پس هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند، از یاد بردند، کسانی را که از کار بد باز می‏داشتند نجات دادیم؛ و کسانی را که ستم کردند، به سزای آنکه نافرمانی می‏کردند، به عذابی شدید گرفتار کردیم).

خداوند از «موعظه» مسئولیت‏شناسان تعبیر به «نهی از سوء» کرده است و این می‏رساند که «نهی» در اینجا شامل موعظه و نصیحت هم می‏شود. گفتنی است موعظه در لغت یعنی: یادآوری اموری نیک که دل شنونده را نرم می‏کند.^۳

همچنین از این آیه برداشت می‏شود که نهی از منکر نصیحت‏آمیز مرزی نمی‏شناسد و حتی شامل کسانی می‏شود که چنان در معصیت گرفتارند که همگان هلاکت یا معذّب شدن آنان را انتظار دارند.

آیه دوم این سخن الهی است که می‏فرماید: (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ وَإیتاءِ ذِی الْقُرْبی‏ وَیَنْهی‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْی یَعِظُکُمْ لَعَلَّکمْ تَذَکَّرُونَ؛^۴ در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‏دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم

۲. نهی از منکر

از نگاه وحی دیگر مسئولیت اجتماعی فرهنگ‏سازانه، تلاش (به‎ویژه کلامی) برای جلوگیری از رفتارهای فسادآمیز، ناشایست، نابخردانه و خلاف فرهنگ اسلامی است و آیات فراوانی به لزوم ایفای نقش در این زمینه پرداخته‏اند. از جمله خداوند می‏فرماید: (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ؛^۱ و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می‏دارند، و از کارهای ناپسند باز می‏دارند). و نیز می‏فرماید: (فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ؛^۲ پس چرا از میان نسلهای پیش از شما افرادی [نیک] که نامشان باقی بماند، نبودند که از فساد در زمین باز دارند؟)؛ یعنی بر آنان لازم بود از فساد نهی کنند؛^۳ چنان‎که بر شما لازم است از فساد بازدارید.

فساد از جمله بزرگ‏ترین مشکلات جهانی است که برای درمان آن راه‏حل‏های کوتاه مدت و بلندمدت لازم است و این مسئولیت هم کارکرد کوتاه مدت دارد و هم کارکرد بلند مدت؛ چراکه از یک سو مستقیم با مرتکبان ناهنجاری‏ها در هر سطحی برخورد می‏کند و از دیگر سو آثار تربیتی و الهام‏بخش برای بخش‏های دیگر جامعه خواهد داشت و مانع ارتکاب رفتارهای نادرست آنان می‏گردد.

جالب است که از ابتدای دوران مکی که هنوز جامعه اسلامی تشکیل نشده بود و افراد مسلمان ذیل جامعه غیراسلامی و غیرمقید به دستورهای اسلام زندگی می‏کردند، مسئولیت اجتماعی نفی از منکرات مطرح می‏شود^۴ و این مطلب اهمیت چنین مسئولیتی را نشان می‏دهد.

مفهوم‏شناسی نهی

معنای لغوی «نهی»، ضد امر است.^۵ اما آیا «نهی از منکر» در قرآن کریم نیز به همین معنا