واژه «اولیا» جمع «ولیّ» و ماده اصلی آن به معنای نزدیکی است.^۱ و وقتی «ولیّ» بدون قرینه خاصی درباره انسان‏های هم‏طراز به کارمی‏رود به معنای دوست و یاور است.^۲

این آیه می‏فرماید مؤمنان اعم از زن و مرد، «یار» یکدیگرند؛ یعنی نسبت به همدیگر دوستی کمک‏کار هستند.^۳ لذا در رسیدن به سعادت و خوشبختی دو دنیا، همدیگر را نصرت و یاری می‏کنند؛ ازاین‎رو هر گاه مؤمنی از انجام کاری پسندیده برکنار و بی‏نصیب باشد دیگر مؤمنان او را ترغیب و تشویق به تحصیل آن خیر می‏کنند؛ چنان‎که هرگاه مؤمنی مرتکب منکری شود، دیگر مؤمنان از سرِ دوستی و یاری او، وظیفه دارند به او بگویند منکر را ترک کند. خود این تعابیر نشان می‏دهد که امر به معروف و نهی از منکر باید دلسوزانه و از سر مهر انجام گیرد.

البته اگر ولایت در این آیه را به معنای سرپرستی بدانیم - چنان‎که برخی از مفسران بر این باورند^۴ - خداوند برای مؤمنان جعل ولایت کرده است؛ لذا هر یک بر دیگری ولایت دارد؛ به این معنا که حق دارد دیگری را امر به معروف و نهی از منکر کند. لذا پذیرش امر و نهی مؤمنان لازم می‏شود و کسی حق ندارد به آمر به معروف یا ناهی از منکر بگوید: به تو ربطی ندارد یا اینکه سخن او را نپذیرد؛ چراکه سخن ولیِّ منصوب از طرف خداوند را رد کرده است.

رابطه امر به معروف و نهی از منکر

مسئولیت اجتماعی امر به معروف (در معنای عام آن) به لحاظ تاریخِ طرح در قرآن، پیش از نهی از منکر طرح شده است.^۵ و حتی در نخستین سوره نازل شده در مکه، مورد اشاره قرار

معنای امر به معروف^۱) و سرانجام امر به معروف^۲ در عین حال ترکیب اخیر از بسامد بیشتری در قرآن برخوردار است و آیات حاوی آن نیز صراحت بیشتری در یک مسئولیت اجتماعی دارند؛ لذا به مفهوم‏شناسی «معروف» و رابطه آن با دیگر امور مطرح در بالا می‏پردازیم.

«معروف» عنوانی جامع است برای تمامی رفتارهای مطلوب عقلی یا شرعی؛ یعنی هر رفتاری که به لحاظ عقلی متصف به حُسن شود یا در آیین اسلامی نیکو تلقی شود معروف خواهد بود؛ چراکه نزد عقل و شرع آن را چنین می‏شناسند.

راغب اصفهانی در تعریف این اصطلاح قرآنی می‏نویسد: «اسمٌ لکلِّ فعلٍ یُعْرَفُ بالعقل أو الشّرعِ حُسنُه؛^۳ هر عملی که حسنش (پسندیده بودنش) از طریق عقل یا شرع شناخته شده است».

همچنین صاحب تفسیر مجمع البیان در توضیح معروف می‏نویسد: «کلُّ ما حَسُنَ فی العقلِ فِعلُه أو فی الشرعِ؛^۴ هر آنچه که انجامش در عقل یا شرع پسندیده است»‏.

بستر امر به معروف و نهی از منکر

مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر به سبب ادراک عقل و ارشاد وحیانی در شمار تکالیف اجتماعی قرار گرفته است؛ لذا مجوز دخالت در کار دیگران توسط عقل و وحی صادر شده است، ولی به سبب سنگینی دخالت در امور دیگران (به‎ویژه در نهی از منکر) خداوند بستر ویژه‏ای برای آن چیده است تا این دو مسئولیت با سهولت و روانی انجام گیرد.

در یکی از مهم‏ترین آیات این مسئولیت می‏خوانیم: (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ؛^۵ و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می‏دارند، و از کارهای ناپسند باز می‏دارند).