حیوانی انسان چنین تعبیر شده است: (إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوء؛^۱ نفس قطعاً به بدی امر می‏کند). در اینجا نیز نفس وسوسه می‏کند نه اینکه دستور دهد.

افزون بر این موارد در داستان شعیب نبی آمده است که قومش به او گفتند: (أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا؛^۲ آیا نماز تو به تو دستور می‏دهد که آنچه را پدران ما می‏پرستیده‏اند رها کنیم؟). در اینجا نیز روشن است که مراد از امر، امر دستوری نیست؛ چراکه نماز دستور به ترک نمی‏دهد، بلکه اقتضا می‏کند یا سبب می‏شود یا دعوت می‏کند.^۳

بنابراین به نظر می‎رسد «امر» در امر به معروف اعم از امر دستوری (امر اصطلاحی) است و شامل اشاره، توصیه، تذکر و هر تلاشی برای تشویق و ترغیب دیگران به انجام معروف نیز می‏شود و انتخاب روش و سطح آن (به منظور تأثیرگذاری بیشتر) به شرایط بستگی دارد. گاه امر مستقیم و دستوری کارآمد است و گاه استفاده از ادبیات تشویقی و غیرمستقیم.

مفهوم‏شناسی معروف

مسئولیت اجتماعی امر به معروف در قرآن کریم با ترکیبات مختلفی آمده است؛ از جمله امر به تقوا،^۴ امر به کارهای شایسته و پسندیده،^۵ امر به اعمال صالحی همچون نماز،^۶ زکات،^۷ صدقه،^۸ اصلاح میان مردم^۹ و نیز امر به عدل،^۱۰ امر به قسط،^۱۱ امر به عُرف (به

نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‏دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‏دارد. به شما اندرز می‏دهد، باشد که پند گیرید).

در این آیه خداوند پس از امر به امور پسندیده و نهی از امور ناپسند می‏فرماید: «شما را موعظه می‏کند، شاید پند گیرید»؛ یعنی خداوند از امر خود به امور پسندیده تعبیر به موعظه می‏کند؛ لذا از این آیه به دست می‎آید که امر به معروف لزوماً آمرانه و دستوری نیست، بلکه می‏تواند نصیحت‏آمیز و ناصحانه باشد؛ چون وقتی می‏توان از «امر» تعبیر به موعظه کرد که امر، محبت‏آمیز و از سر دلسوزی باشد و آمر بخواهد مأمور را به طرف خود جذب کند نه اینکه او را با قهر وادار به امتثال کند؛ به‎ویژه اینکه با لحن امیدوارانه فرمود: شاید پند گیرید.

بنابراین امر در اینجا باید مفهومی گسترده‏تر از امر دستوری داشته باشد؛ چنان‎که این مفهوم گسترده از امر، در قرآن کریم به فراوانی وجود دارد. برای نمونه در آیات بسیاری آمده است که شیطان به فحشا و منکر امر می‏کند؛^۱ درحالی‎که روشن است که امر کردن شیطان دستوری نیست، بلکه او تنها وسوسه می‏کند.^۲

همچنین خداوند درباره انسان‏های بخیل که نه‎تنها سخاوتی در آنان وجود ندارد بلکه دیگران را به بخل تشویق یا دعوت می‏کنند، چنین می‏فرماید: (الَّذینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ؛^۳ همان کسانی که بخل می‏ورزند، و مردم را به بخل وامی‏دارند». روشن است که امر در این آیه به معنای امر دستوری نیست، بلکه به معنای ترغیب کردن، دعوت کردن یا امر غیرالزامی (از نگاه آمر، امر هدایتی یا امر ارشادی) است. همچنین در قرآن درباره نفس