بُهْتانٌ عَظِیمٌ؛^۱ چرا هنگامی که آن را شنیدید نگفتید: ما حق نداریم آن را بر زبان جاری کنیم؛ خداوندا منزّهی تو، این بهتان بزرگی است؟).

طبق این آیات باید در جامعه اسلامی روحیه حسن ظن حاکم باشد. همچنین افراد این جامعه وظیفه دارند در برابر تهمت‏ها سکوت نکنند، بلکه جواب شایعه‏سازان را بدهند و آن تهمت‏ها را تکذیب کنند. صرف شنیدن این شایعات مسئولیت‏آور است و سکوت در این موارد ممنوع است. بنابراین یکی از مسئولیت‏های اجتماعی «حفظ آبرو و اعتبار دیگران» است. البته در قیامت محکمه‏ای هست که هیچ چیزی را فرونخواهد گذاشت و هیچ امری مخفی نخواهد ماند؛ اما در دنیا باید امنیت حیثیتی و آبرویی مردم محفوظ بماند.

نکته جالب در آیه دوازدهم این است که خداوند نفرموده است: «چرا مؤمنان به همدیگر (یا به آنان، یعنی کسانی که تهمت متوجه آنان بود) گمان نیک نبردند؟!»، بلکه چنین فرموده است: «چرا مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیک نبردند؟!»؛ یعنی به جای اینکه تعبیر کند شما باید درباره کسانی که در معرض تهمت قرار گرفته‏اند، حسن ظن داشته باشید، فرموده است: باید نسبت به خودتان حسن ظن داشته باشید.

این تعبیر لطیف که در چند جای دیگر قرآن تکرار شده،^۲ حاوی این پیام است که امت اسلامی به منزله یک نفس واحد و یک روح‏اند. آنان جان یکدیگرند و اگر اتهامی به یکی متوجه شد، گویی به همه متوجه شده است. بنابراین همان‏گونه که شخص در رد اتهام از خود اهتمام دارد، باید در رد اتهام از دیگر افراد جامعه اسلامی اهتمام داشته باشد. بنابراین همگان نسبت به دفاع از حیثیت افراد جامعه وظیفه دارند.^۳

۷. اجتماعی بودن و قطع نکردن ارتباط با دیگران

«ارتباط» در زندگی انسانی رکن مهمی است و عنصر محوری در تمامی ابعاد حیات اجتماعی تلقی می‏شود. ارتباط در اینجا عبارت است از جریانی پویا میان دو انسان که

اطمینان دارید بر زبان جاری کنید و از سخنان سست و مشکوک بپرهیزید.

همین سه کلمه می‏تواند بساط شایعه و شایعه‏پراکنی را که منجر به تلاطم و اضطراب فضای اجتماعی می‏شود جمع کند. البته دامنه «قول سدید» گسترده‏تر از این مقدار است و مانع تولید، نفوذ و گسترش هر سخن باطل، حرام، بی‏مایه، نادرست و بی‏اساس می‏گردد.

۶. حفظ آبروی افراد جامعه

یکی از سرمایه‏های هر شخصی آبرویی است که در میان خانواده، فامیل و جامعه خویش دارد. ریختن آبروی افراد سبب انزوای افراد و جدایی از اجتماع و فعالیت‏های اجتماعی می‏شود. بنابراین یکی از راه‏های حفظ همبستگی اجتماعی حفظ آبروی افراد جامعه است.

در این ارتباط وجود شایعات فراوان علیه آبروی اشخاص از مهم‏ترین عوامل سلب آبروی افراد جامعه است که در مسئولیت قبلی موضع صحیح در برابر مطلق شایعات بیان شد. اما تنها مبارزه منفی و اجتناب از پراکنده کردن این شایعات حیثیت‏سوز و نامطئن کفایت نمی‏کند؛ چراکه از سویی چنین شایعاتی از ظرفیت بالایی برای انتشار برخوردار هستند و از دیگر سو برخی در انجام مسئولیت فوق کوتاهی می‏کنند؛ لذا شایعات مذکور خواه‏ناخواه تا اندازه‏ای منتشر خواهند شد.

ازاین‎رو قرآن مسئولیتی تکمیلی را در این ارتباط وضع می‏کند و دستور می‏دهد که نه‎تنها باید از پراکنده کردن شایعات اجتناب کرد، بلکه باید آنها را - به صرف عدم اطمینان - بهتان و دروغ معرفی نمود. بله قیامت وجود دارد و امور مخفی برملا خواهد شد، ولی در دنیا باید آبروی اشخاص حفظ شود. در سوره نور بعد از جریان شایعه فحشای یکی از منسوبان به پیامبر اسلام۶ خداوند می‏فرماید: (لَوْ لا - إِذْ سَمِعْتُمُوهُ - ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیراً وَقالُوا هذا إِفْكٌ مُبِینٌ؛^۱ چرا هنگامی که آن [بهتان‏] را شنیدید، مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند و نگفتند: این بهتانی آشکار است؟)

باز در ادامه می‏فرماید: (وَلَوْ لا - إِذْ سَمِعْتُمُوهُ - قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَكَ هذا