این بخش از آیه اشاره به احوال مسلمانان صدر اسلام دارد که پیش از اسلام پیوسته با هم دشمنی می‏کردند و به برکت اسلام برادر و هم‏دل شدند و از پرتگاه سوزان تفرقه نجات یافتند. بنابراین اختلافات همچون گودالی از آتش است که هر لحظه ممکن است جامعه در آن سقوط کند و خاکستر و نابود گردد.

به دیگر سخن اختلاف در جامعه به سان حفره‏ای از آتش آماده بلعیدن طعمه خود است بنابراین حفظ اتحاد بسیار برای جامعه لازم است و این خطر بالقوه را خاموش می‏کند.

جالب آنکه در آیه قبل از این آیه، به شکل ویژه‏ای بر تقوا تأکید شده است.^۱ و سپس حفظ وحدت و عدم تفرقه مطالبه شده است تا نشان دهد مانع وحدت و عامل تفرقه و گروه‏گروه شدن، هوا و هوس‏هاست.

دومین آیه که مسئولیت حفظ وحدت و اجتناب از درگیری و تفرقه را بیان می‏کند در سوره انفال قرار دارد. در این آیه می‏خوانیم: (وَأَطیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ریحُکُمْ؛^۲ و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سُست شوید و شوکت شما از بین برود).

در این آیه نیز به محوریت کتاب و سنت در ایجاد وحدت اشاره شده است و تأکید می‏کند دوقطبی کردن جامعه و ایجاد شکاف اجتماعی سبب افول شوکت و قدرت کل جامعه می‏شود.

افزون بر آن دو بیان، قرآن کریم گاه نیز به صرف اجتناب از تفرقه و اختلاف امر کرده است.^۳

همچنین خداوند درباره فتنه‏های اجتماعی هشدار می‏دهد و می‏فرماید همه باید نسبت به این فتنه‏ها وارد میدان شوند، احساس مسئولیت کنند و نهی از منکر نمایند؛ چراکه آثار منفی آنها همگان را شامل می‏شود و کوتاهی در این زمینه هزینه سنگینی‏ای خواهد داشت. (وَاتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ؛^۴ و از فتنه‏ای که

مورد به شکل صریح جامعه اسلامی را از پراکندگی و تنازع برحذرداشته است؛ چراکه شکاف‏های اجتماعی زیان‏های غیرقابل جبرانی به پیکره جامعه وارد می‏کند.

در آیه نخست می‏فرماید: (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَلا تَفَرَّقُوا؛^۱ همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید).

آنچه در نگاه اول از این فراز قرآنی برمی‏آید تأکید و فرمان بر اتحاد و پرهیز از تفرقه است. دو بار صیغه امر، لفظ «جمیعا» و اسم جلاله، همگی مایه تأکید این مسئولیت هستند. اما دقت در عبارت ابتدایی نشان می‏دهد حفظ اتحاد نیازمند یک محور وحدت‏بخش است که قرآن از آن به «حبل الله» تعبیر کرده است.

حبل الله، قرآن و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و به تعبیر روشن‏تر ایمان و آموزه‏های دینی است که توسط قرآن و سنت در اختیار انسان‏ها قرار گرفته‏اند.^۲ این حبل الهی نقطه مشترک تمامی فرقه‏های اسلامی است لذا وحدت بخش امت اسلامی است؛ از سوی دیگر قرآن و سنت، مایه نفی هوا و هوس - به عنوان عامل اصلی اختلافات - هستند لذا از دخالت هوا و هوس‏ها در ایجاد درگیری‏ها و منازعات جلوگیری می‏کنند و سبب همبستگی جامعه ایمانی بر محور دین می‏شوند.

بنا بر این آیه عامل تفرقه، اختلافات ناشی از پشت سر انداختن آموزه‏های قرآنی و نبوی و دنبال کردن هوا و هوس است.

قرآن کریم در ادامه همین آیه می‏فرماید: (وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَکُنْتُمْ عَلی‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها؛^۳ و نعمت خدا را بر خود، به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید، و او میان دلهای شما، الفت ایجاد کرد، و به برکتِ نعمتِ او، برادر شدید! و شما بر لبِ حفره‏ای از آتش بودید، خدا شما را از آن نجات داد).