کیست که به [بندگان] خدا وام نیکو دهد تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟ و برای او پاداش پرارزشی است). در این آیه نیز ضمن تکرار چند برابر شدن آن مال، به پاداش کریمانه هم تصریح شده است لذا در می‏یابیم مراد از تضاعف مال، اقتضای چندبرابری در همین دنیاست و پاداش پرارزش نتیجه اخروی قرض‎الحسنه است.

۶. کمک به در راه ماندگان

یکی دیگر از مسئولیت‏های اجتماعی رسیدگی به درراه ماندگان است. کمک به کسانی که در سفر دچار مشکل می‏شوند بسیار اهمیت دارد؛ چراکه وقتی انسان‏ها خارج از شهر خود به سر می‏بردند به لحاظ روحی، روانی و مالی آسیب‏پذیرتر هستند و بیش از دیگران نیازمند حمایت عاطفی و مالی هستند. برای فرد روبه‏رو شدن با مکان جغرافیایی نامأنوس، به‎تنهایی اضطراب‏آور است؛ حال اگر مشکل مالی، اداری، درمانی یا حقوقی هم پیدا کند یا وسیله نقلیه‏اش دچار مشکل شود، بر شدت نیاز او می‏افزاید. این حقیقت سبب شده که قرآن یکی از مسئولیت‏های اجتماعی را رسیدگی به درراه‏ماندگان تعریف کند. خداوند در چهار آیه که نیمی از آن مکی و نیمی مدنی است، بر انجام این مسئولیت تأکید کرده است.^۱

در سوره اسراء در این‏باره می‏خوانیم: (وَآتِ ذَا الْقُرْبی‏ حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً؛^۲ و حق خویشاوند، مستمند و در راه‏مانده را به او بده و ولخرجی و اسراف مکن).

بسیار جالب است که در این باره تعبیر به «حقَّه» شده است؛ یعنی کسانی که در طی سفر دچار مخاطره و درمانده می‏شوند، در اموال اعضای جامعه آن منطقه جغرافیایی شریک‏اند و اگر کسی به آنان کمک کند، حق آنها را ادا می‏کند و منتی بر گردن آنان ندارد.^۳

منشأ این حق هر چه باشد (تشریعی یا تکوینی) این امر نشانه اهتمام اسلام به کرامت انسان‏هاست؛ چراکه افراد درراه‏مانده نیازمند، دیگر احساس حقارت نمی‏کنند؛ چون کسی از گرفتن حق خود احساس کوچکی نمی‏کند؛ چنان‎که در آیات دیگر می‏فرماید هنگام

بازار واقعی و معقول مصرف، چرخ صنایع و تولید به حرکت درمی‏آید و سبب اشتغال‏زایی می‏شود‏. همچنین قرض‏دهی سبب توزیع درآمد و تمرکززدایی ثروت نیز می‏گردد؛ چراکه اقشار ضعیف می‏توانند نیازمندی‏های خود را در زمان لازم تهیه، و تأمین هزینه آنها را مدیریت کنند.

اقدام به این مسئولیت مؤکَّد اجتماعی باید هم به شکل فردی و هم به شکل سازمان‏یافته مورد اهتمام جامعه اسلامی باشد. باید هم در اقوام، هم در میان همسایگان، هم در میان دوستان، هم در میان همکاران و هم به شکل روستایی و شهری تشکلات مردمی قرض‏الحسنه گسترش یابد تا فرد نیازمند به قرض در کوتاه‏ترین زمان ممکن و در هر قالبی که با شرایطش مناسب‏تر است، مشکل مالی‏اش را رفع کند. حتی می‏توان بخشی از بار این مسئولیت را بر عهده شرکت‏های تجاری نیز گذاشت؛ چراکه با اعطای وام، چرخ اقتصاد خودشان می‏گردد؛ لذا می‏توانند به شکل جمعی با تشکیل نهادهای قرض‏الحسنه برای خرید کالا، وام‏های بدون‏سود پرداخت کنند.

تأکید بر قرض‏دهی نیکو، اهمیت تأمین نقدینگی سریع افراد نیازمند جامعه را نیز نشان می‏دهد. بنابراین سیستم بانکی باید قرض‎الحسنه را در صدر بانک‏داری اجتماعی قرار دهد و هرگز در صدد نباشد از راه اعطای تسهیلات قرض‎الحسنه درآمدی کسب کند.

در عین حال باید اذعان کرد که پرداخت قرض‎الحسنه در نگاه ابتدایی مسئولیتی دشوار است و انگیزه برای پرداخت آن کم است؛ لذا خداوند با تعبیر قرض به خود، خواسته افزون بر حفظ کرامت قرض‏گیرنده، موانع (منفعت‏طلبی‏ شخصی) را نیز کنار بزند و با مایه گذاشتن از خود، این تکلیف اجتماعی را رونق بخشد. البته مشوق‏هایی نیز برای آن قرار داده و فرموده است: (مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضَاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَةً؛^۱ کیست آن کس که به [بندگانِ‏] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟).

همچنین فرموده است: (مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ؛^۲