است هم نیکی به اجتماع.^۱

۳. سیرکردن گرسنگان

گرسنگی یا به تعبیر جامع‏تر، فقر غذایی (دریافت کالری کمتر از نیاز حداقلی) از مشکلات شایع در تمامی جوامع بشری است که در اثر عوامل طبیعی (خشکسالی، سیل و...) یا جنگ و یا شرایط دشوار اقتصادی به وجود می‏آید. این در حالی است که نخستین نیاز هر بشری تأمین غذا یا به عبارتی جامع‏تر امنیت غذایی (وجود غذا، دسترسی به غذا و دوام آن دو) است. همچنین می‏توان گفت گرسنگی در میان دردها و کمبودهای مادی در صدر قرار دارد؛ چراکه گرسنگی آدمی را حتی از فکر کردن هم می‏اندازد.

روند آیات مسئولیت‏پذیری اجتماعی نشان می‏دهد رفع گرسنگی از جامعه و مبارزه با آن در شمار نخستین مسئولیت‏های اجتماعی افراد جامعه است. در سوره قریش که در اوایل دوران نزول قرآن فرو آمده است می‏خوانیم: (فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هذَا الْبَیتِ * الَّذِی أَطْعَمَهُم من جُوعٍ وَءَامَنَهُم منْ خَوْف؛^۲ پس باید پروردگار این خانه را عبادت کنند، همان کس که آنها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت). این بیان نشان می‏دهد مسئله رفع گرسنگی در جامعه حتی از مسئله تأمین امنیت هم فوری تر است چرا که قرآن نجات از گرسنگی را مقدم داشته است.

از این بالاتر، مسئله نیاز به غذا چنان با جنبه جسمانی بشر گره خورده است که حتی جهنمیان نیز از تغذیه غافل یا بی‏نیاز نیستند.^۳

قرآن در دو جا اقدام مستقیم برای اطعام گرسنگان را از مسئولیت‏های اجتماعی می‏شمارد و جالب این است که هر دو مورد در سور مکی واقع شده‏اند؛ یعنی زمانی که هنوز دولت اسلامی تشکیل نشده بود و افراد مؤمن بخشی از جامعه مشرک مکه را تشکیل می‏دادند؛ لذا گرسنه مشرک نیز طرف مسئولیت آنان بوده است.

بی‏مسئولیتی در برابر آنان روا نیست.

جالب اینکه رسیدگی به ایتام با واژه «اکرام» مورد اشاره قرار گرفته است تا بفهماند که رفع نیاز آنها باید همراه با تکریم و احترام باشد تا هم شامل نیازهای مادی آنان شود و هم نیازهای روحی و روانی.

قرآن در آیه مکی دیگر می‏فرماید: (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ؛^۱ پس یتیم را خوار مکن!) یعنی یکی از مسئولیت‏های اجتماعی حمایت از یتیمان است؛ نه اینکه با ظلم به او و غصب میراثش او را به ذلت و بیچارگی بیفکنیم.^۲

به شکل خلاصه از نگاه وحیانی در برابر ایتام یک مسئولیت ایجابی وجود دارد که همان اکرام،^۳ احسان^۴ و حمایت مالی - عاطفی^۵ است و دیگری، مسئولیتی سلبی که اجتناب از آزردن و ظلم به آنان ـ به‎ویژه در امر میراث‏شان - است.^۶

در زمینه انجام مسئولیت ایجابی درباره ایتام، هم موسسات مردم‏نهاد می‏توانند ایفای نقش کنند و به شکل مستقیم یا واسطه‏ای (ایجاد ارتباط میان افراد مسئولیت‏پذیر و ایتام) نقش‏آفرینی کنند و هم افراد می‏توانند مستقیم با تحت پوشش گرفتن ایتام - به‎ویژه ایتام فامیل^۷ و سپس همسایگان - مسئولیت اجتماعی خود را انجام دهند.

گفتنی است در هر اجتماعی بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمی وجود دارند که فراموش کردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر می‏افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر می‏اندازد؛ چون کودکان یتیم اگر بی‏سرپرست بمانند و یا به اندازه کافی از محبت اشباع نشوند، افرادی مخاطره‏آفرین بار می‏آیند. بنابراین نیکی در حق یتیمان هم نیکی به فرد