را پوشش می‏دهد و افزون بر «تشرع فردی» که شامل انواع عبادات و واجبات فردی همچون نماز و روزه است، شامل «تشرع اجتماعی» و واجباتی که جنبهٔ اجتماعی دارند (نظیر حج، زکات، خمس، احکام معاملات، جهاد، امر به معروف، تولّی و تبرّی) نیز می‏شود.

با این همه، توجه به تکالیف اجتماعی از سوی تکلیف‏پژوهان، رویکردی حداقلی دارد و به بیش از ابواب معین فقهی نمی‏پردازند و نوعی سنت‏مداری فقهی سبب پرهیز از عنوان‏پردازی و بازکردن ابواب جدید در حوزه وسیع ارتباطات انسانی گشته است. این در حالی است که نگاه کلان به روابط اجتماعی یعنی رابطه فرد و جامعهٔ اسلامی و حتی جامعه بشری و شناخت انواع تکالیفی که قرآن بر دوش مسلمانان در برابر یکدیگر به عنوان یک جامعه اسلامی (امت واحده) نهاده است، کمتر مورد اهتمام است.

از نگاه وحیانی، مسلمانان نه‎تنها در برابر هم‏کیشان خود وظایفی اجتماعی دارند، بلکه در برابر کلیت جامعه ایمانی و گاه حتی کل جامعهٔ انسانی نیز مسئولیت و تکلیف دارند و در پرتو این مسئولیت‏پذیری است که حیات پاکیزه اجتماعی اسلامی تحقق می‏یابد و مسلمانان از اینکه در چنین جامعه‏ای زندگی می‏کنند، احساس خوشبختی و آرامش می‏نمایند.

ازآنجاکه در این پژوهش تبیین مسئولیت‏پذیری اجتماعی (مسئولیت اجتماعی) در قرآن کریم مورد نظر است و قرآن نیز در چارچوب ایمان و اسلام به ارائه آموزه‏های رفتاری خود می‏پردازد و در صدد است مسلمان و مؤمن واقعی تربیت کند، لذا در این کتاب به دنبال «مسئولیت‎پذیری اجتماعیِ قرآنی» هستیم و خواهیم کوشید در خلال کار با کاوش لایه‏های زیرین بحث در قرآن کریم، به ایده‏های ناپیدا و بدیع قرآن دست یابیم و در فرجام پژوهش از مدل مسئولیت‏پذیری اجتماعی قرآن رونمایی کنیم.

در اهمیت مسئولیت‏پذیری اجتماعی همین بس که یکی از شاخص‏های کیفی پیشرفت در کشورهای امروزی تلقی می‏شود و نبود آن در برخی کشورها به معنای این است که آن کشور هنوز در مدار پیشرفت‏های اجتماعی و فرهنگی قرار نگرفته است. چنان‎که از دیگر فوایدش این است که فضای زندگی بشر را تلطیف می‏کند و از پیامدهای نامطلوب زندگی ماشینی امروزی تا حد بسیاری می‏کاهد. همچنین در پیش‏گیری و مدیریت بحران‎های

از سوی دیگر باید دانست درباره یافته‏های عقل بشری، دو نکته مهم وجود دارد: اول اینکه یافته‏های عقل بشری مصون از خطا و اشتباه در ادراک واقعیات نیست؛ دوم اینکه این یافته‏ها فرایندی تکاملی را طی می‏کنند؛ لذا تا عقل بشر به ادراک واقعی و صحیح برسد چه‎بسا قرن‏ها زمان لازم داشته باشد. بنابراین عدم بیان جامع و روشن نیازهای بشری در قرآن کریم و واگذاری آن به عقل بشری صرف، تأخیر بیان از وقت حاجت را لازم می‏آورد. بر همین اساس نیز در روایتی از امام صادق علیه السّلام می‏خوانیم: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَتَعَالَی أَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیانَ کلِّ شَی‏ءٍ حَتَّی وَاللَّهِ مَا تَرَک اللَّهُ شَیئاً یحْتَاجُ إِلَیهِ الْعِبَاد - حَتَّی لَا یسْتَطِیعَ عَبْدٌ یقُولُ لَوْ کانَ هَذَا أُنْزِلَ فِی الْقُرْآنِ - إِلَّا وَقَدْ أَنْزَلَهُ اللَّهُ فِیه؛ خداوند تبارک و تعالی در قرآن تبیین هر چیزی را نازل کرده است. به خدا سوگند که او چیزی که بندگان به آن نیاز داشته باشند را رها نکرده مگر اینکه آن را در قرآن نازل فرموده است تا کسی نتواند بگوید: ای کاش در قرآن آمده بود».^۱

البته شکی نیست که خرد بشر می‏تواند برخی اصول، ماهیات، راهبردها و راهکارها و آفات موضوعات انسانی را که در حوزه شناختش است به‎تنهایی درک نماید؛ اما این‏گونه نیست که این ادراک اولاً تمامی موضوعات انسانی را شامل گردد و مثلاً از حیات پس از مرگ نیز ادراک مستقلی داشته باشد؛ ثانیاً مصون از خطا باشد و ثالثاً سریع‏الحصول باشد. بنابراین لازم است حتی در موضوعاتی که عقل بشر شانیت ادراک جوانب آن را نیز دارد، به قرآن کریم مراجعه شود تا هم از درستی آنچه تاکنون عقل بشری به آن دست یافته است اطمینان حاصل شود و هم از آموزه‏های بدیع و تکامل‏بخش قرآن استفاده گردد.

به هر حال مجموعه دستورها و تکالیف این رهنامهٔ آسمانی، جنبه‏های مختلف حیات بشر