است که برای ترک آن کیفر وجودی، وعده داده نشده است (مستحب)؛ بنابراین منظور از تکالیف اجتماعی در این نوشتار اعم از واجبات و مستحبات شرعی است که جنبه اجتماعی دارند و اشاره‏ای است به واضع مسئولیت.

واضع مسئولیت‏های اجتماعی

یکی از پرسش‏های مهم این است که چه کسی یا کدام منبع مسئولیت‏های اجتماعی افراد جامعه را تعیین و مشخص می‎گرداند. آیا عقل نوعی، اقتضائات طبیعی، عرف، خالق انسان، شورای منتخب مردم (خبرگان منتخب) یا مصدری دیگر؟

پاسخ به این پرسش تا اندازه‏ای به فلسفه حقوق بازمی‏گردد؛ چراکه میان حق و تکلیف تلازم وجود دارد و کسانی که از واضع حقوق سخن گفته‏اند در واقع از واضع تکالیف و مسئولیت‏ها نیز سخن گفته‏اند. البته باید تذکر داد که بحث از منشأ حق و تکلیف با بحث از منبع تعیین تکلیف (واضع تکلیف) متفاوت است.

در این زمینه اختلاف است و به شکل کلی سه نظریه درباره مصدر تعیین مطرح است: ۱. انسان (فردی یا جمعی)، ۲. طبیعت و ۳. خالق انسان. بنابراین برخی، انسان را واضع تکالیف اجتماعی می‏شمارند و می‏گویند اوست که با تشخیص خود، تکالیفی را وضع می‏کند تا نیازها و مشکلات زندگی اجتماعی را مرتفع سازند؛ برخی طبیعت را واضع می‏شمارند و معتقدند نقش انسان در این میان تنها کشف این تکالیف است؛ چنان‎که معتقدند طبیعت واضع قانون جاذبه است و انسان تنها آن را کشف می‏کند. برخی دیگر نیز واضع را خداوند می‏دانند که این تکالیف را از طریق انبیا (رسول ظاهر) و عقل (رسول باطن) به ما می‏رساند.

دیدگاه دوم به دلیل اینکه الحادی است و طبیعت را موجودی خودبنیان می‏بیند و در نتیجه به خالقی برای هستی باور ندارد، با دیدگاه قرآن تعارض تام دارد. اما دیدگاه اول را می‏توان بخشی از دیدگاه سوم در نظر گرفت و گفت عقل انسان به عنوان رسول باطن بخشی از مسئولیت‏های اجتماعی را تعیین می‏کند، اما ازآنجاکه عقل بشری به دوران قبل و بعد از

تعاریفی که درباره مسئولیت‏پذیری اجتماعی (و گاه با ترکیب «مسئولیت اجتماعی» اما با تلقی مصدری) وجود دارد، می‏توان چند تعریف زیر را ارائه کرد:

- اموری که به لحاظ اجتماعی بر عهده افراد جامعه قرار دارند اعم از اینکه ایجابی یا سلبی باشند؛

- نگرش، موضع و اقدام سلبی یا ایجابی که نوع افراد یک جامعه از اعضای جامعه خود انتظار دارند آن را جهت بهبود زندگی همنوعان از خود بروز دهند و در غالب موارد وابسته به ارزش‏ها، گرایش‏ها و بینش‏های حاکم بر جامعه دارد.

- اموری که یک انسان (از آن جهت که موجودی اجتماعی است) باید نسبت به آنها اهتمام داشته باشد. بنابراین تقسیم‏کار و اشتغال نیز مسئولیت ‏اجتماعی تلقی می‏شود.

- اموری که برای بهبود سعادت و رفاه افراد جامعه بر عهده آنان است. در این صورت اشتغال (تولید یا خدمات)، پرهیز از مصرف‏گرایی و اسراف نیز در شمار مسئولیت‏های اجتماعی قرار می‏گیرد.

- مسئولیت‏های اجتماعی، مسئولیت‏هایی است که یک فرد به خاطر اینکه در یک جامعه زندگی می‏کند، بر عهده دارد.

با توجه به این تعاریف که هر یک دارای نکته ویژه‏ای است و نیز با توجه به نگاه وحیانی به موضوع، می‏توان تعریف جامع از مسئولیت‏های اجتماعی را عبارت دانست از: گرایش‏ها، مواضع یا اقداماتی (سلبی یا ایجابی) که عقلا، عرفاً یا شرعاً انتظار می‏رود افراد جامعه برای حفظ یا بهبود زندگی جمعی، آنها را محقق سازند.

بنا بر این تعریف مطالبه‏گران عبارت‏اند از عقل، عرف و شارع. شارع همان خالق انسان است و بیش از هر کس بر نیازها و منافع او اشراف دارد و در مطالبه‏گری‏اش نیز عجز و سهوی راه ندارد.

همچنین گفتنی است که استفاده از ترکیب «تکالیف اجتماعی» - در این فصل - برای مسئولیت‏های اجتماعی، بیشتر اشاره به منشا شرعی آنها دارد و بیانگر وجوب شرعی آنها نیست؛ چراکه مطالبه شارع گاه به نحوی است که ترک آن کیفر دارد (واجب) و گاه به نحوی