ابطال موضوع یا توسعه و ضیق دامنه آن و مسائلش می‏گردد.

مبانی قرآنی مسئولیت‏پذیری اجتماعی حاصل تأمل در آیات قرآن و دلالت‏های مستقیم و غیرمستقیم آنها در ارتباط با اصل موضوع است؛ لذا با تأمل و مطالعات بیشتر قابل افزایش و نیز تقریر دقیق‏تر است.

آیات قرآن نشان می‏دهند که آدمی فطرتاً و به شکل غریزی اجتماعی و جمع‏گراست؛ چنان‎که رفتارهای جمع‏گرایانه کودکان مؤید این دیدگاه است. بنابراین اجتماعی بودن انسان اقتضا دارد از مقرراتی سخن بگوییم که روابط گریزناپذیر اجتماعی را سروسامان می‏دهند و بخشی از این مقررات، وظایف اجتماعی است که بر عهده تک‏تک افراد جامعه قرار دارد. به این ترتیب مسئولیت‏پذیری اجتماعی معقول و بلکه ضروری خواهد بود.

کسی که معتقد است رفتارهای او با اختیار و انتخاب او صورت نمی‏گیرد، بلکه انسان تحت تأثیر عوامل جبرآور داخلی یا خارجی رفتار می‏کند، مسئولیت‏های اجتماعی را متوجه خود نمی‏شمارد؛ چراکه تلقی او از خود، تلقی اسیری است که در بند به سر می‏برد و حتی اگر بخواهد نیز نمی‏تواند نسبت به دیگران ایفای مسئولیت کند.

جبری که نافی اختیار و اراده فرد است بنا بر خاستگاه‏های مختلف به انواع گوناگونی تقسیم می‏شود که مهم‏ترین آنها جبر اجتماعی، جبر الهیاتی و جبر روان‏شناختی است؛ اما قرآن کریم با دلایل متعدد انسان را دارای اختیار می‏داند یعنی خود می‏تواند دست به انتخاب بزند و با اراده خود عملی را انجام دهد یا ترک نماید؛ چنان‎که قرآن با هر سه نوع جبر مطرح نیز مخالفت می‏کند.

بنا بر آیات قرآن، اصل در مورد انسان، مسئولیت است و انسان به حال خود رها نیست؛ بلکه باید در برابر هر رفتار سلبی یا ایجابی پاسخگو باشد. اصل مسئولیت انسان سبب می‏شود انسان در پی شناخت مسئولیت‏های خود باشد، به‎ویژه با عنایت به معنای پیشینی مسئولیت یعنی مرحله خواست.

از نگاه عقلانی نیز انسان به حکم زندگی اجتماعی و لزوم وجود ضوابطی برای حل و فصل اختلافات، از سویی و لزوم استیفای حقوق مشترک، از سوی دیگر، مسئولیت‏هایی دارد.

از نگاه نظام مالکیت اشتراکی نیز حقوق فردی جایگاهی ندارد و به جای فرد باید تنها به جمع توجه کرد.

از نگاه وحیانی هر کس در قبال خود مسئول است و باید خود، نشاط، سعادت و رفاه خود را بسازد. در عین حال که هر شخص ارزش بی‏انتهایی دارد جامعه نیز باید ساخته شود؛ چون فرد بدون یک جامعه بانشاط و سعادتمند نمی‏تواند لذت کامل، رفاه، آسایش و سعادت کامل را تجربه کند؛ همچون ظرف غذای بسیار تزیین‏شده، خوشمزه و خوشبویی که باید سر یک میز کثیف با هوای سرد و بوی نامطبوع تناول شود.

از نگاه قرآن فردیت هر کس مهم است، اما فرد باید نسبت به جامعه نیز اهتمام داشته باشد و توجه صرف به خود مذمت شده است؛ بلکه باید مسئولیتش را در قبال اجتماع خود نیز بپذیرد، نه اینکه مسئولیت اجتماعی مجاز یا پسندیده باشد، بلکه همان‏گونه که در قبال خود باید مسئولیت‏پذیر باشد، در برابر جامعه و دیگر افراد نیز باید مسئولیت‏پذیر باشد. جامعه و دیگر افراد نیز حقوقی دارند که باید برآورده شود و این حق ناشی از نقش هر فرد در تشکیل، دوام و پیشرفت جامعه محلی و جامعه جهانی است. بنابراین هر انسان فقیر یا آسیب‏دیده یا منحرف این حق را دارد که از خدمات دیگران بهره‏مند شود؛ به‎ویژه اینکه هیچ‏کس منحرف متولد نمی‏شود و این عدم توجه من و تو به اوست که اسباب انحراف او را فراهم می‏کند.

همچنین آیا اگر فلان شخص ثروتمند یا دارای موقعیت، تنهای تنها زندگی می‏کرد، به چنین موقعیت یا ثروتی دست می‏یافت؟ آیا اگر هر یک از اعضای جامعه تنها بودند و درون جامعه قرار نداشتند باز سالم، شاداب، بهره‏مند و سعادتمند بودند؟ اگر چنین نیست پس هر کس نسبت به جامعه و دیگر افراد وظیفه و مسئولیتی لازم‏الوفا دارد. موفقیت‏ها، موقعیت‏ها، فرصت‏ها و همه دارایی یک انسان، مرهون دیگران است و باید حقی را که دیگران بر او دارند با خرسندی کامل به آنها بدهد.

جمع‏بندی و نتیجه‌‌گیری

بر اساس آنچه در این فصل بررسی کردیم، درمی‏یابیم که مبنا، قضیه‏ای خبری و کلی است که به عنوان پیش‏فرض مسائل یک موضوع تلقی می‏شود و پذیرش یا انکار آن سبب اثبات و